عنوان مقاله: مروری بر پژوهش کیفی و نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی
مولفین: عباس دولانی، نجلا حریری، حافظ محمد حسن زاده و علی ولی نژادی (a.doulani@gmail.com)
موضوع: روش شناسی تحقیق
سال انتشار(میلادی): 2016
وضعیت: تمام متن
منبع: فصلنامه مدیریت سلامت 1391: 15  (47)
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات علمی مدیریت www.SYSTEM.parsiblog.com
چکیده: امروزه پژوهشهای کیفی با توجه به ارائه نتایج تفسیری و معنایی، مقبولیتی عام یافتهاند. امکان پژوهش بر روی مفاهیمی چون تجارب زنده، هیجانات و احساسات، تحرکات اجتماعی، تعاملات بین افراد و جوامع، کشف علل ظهور و از بین رفتن پدیدههای اجتماعی، همه و همه انگیزهای مضاعف و زمینهای مساعد برای گرایش پژوهشگران به این گونه پژوهشها به وجود میآورند. بر این اساس ابزارهای لازم جهت انجام چنین تحقیقاتی روز به روز در حال گسترش میباشند.
روش کار: این مقاله به روش مروری بر متون تهیه شده است. پژوهش کیفی از منظر صاحبنظران به طور کلی مورد بحث قرار گرفته شده است و به زمینه های کاربرد رویکرد کیفی در پژوهشهای رشته کتابداری و اطلاع رسانی اشاره شد. همچنین به اصول پژوهش های کیفی از منظر کارکردهای نرم افزاری پرداخته شد، و در پایان چند نمونه پرکاربرد از نرم افزارهای تحلیل دادههای کیفی بطور مفصل معرفی شده اند.
یافته ها: با توجه به اینکه پژوهشهای کیفی اساساً به مطالعه افراد و پدیده ها در محیط طبیعی خود آن ها میپردازد و تعامل با عوامل مورد بررسی، با توجه به خصوصیات خودشان صورت میپذیرد، و ارائه نتایج به صورت تفسیری است، همچنین اصول و قواعد از پیش تعیین شده و استانداردی برای روش شناسی و تحلیل داده ها(مانند پژوهشهای کمی)، وجود ندارد، باعث ایجاد نگرانی از غیر قابل اطمینان بودن نتایج و ورود قضاوتهای شخصی محقق به جریان تحقیق میشود. لذا بهره گیری از ابزارهای استاندارد تحلیل دادهها(نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی) جهت اطمینان از صحت نتایج- همانند تحقیقات کمی- لازم و ضروری است.
بحث: نرم افزارهای تحلیل دادههای کیفی به استانداردسازی پژوهشهای کیفی میپردازند. این نرم افزارها گرچه اصول و قواعدی خاص، برای تحلیل داده ها ارائه نمی دهند، ولی با نظارت بر مسیر انجام پژوهش(جمع آوری داده ها، سازماندهی داده ها، ارائه گزارشها و...) به وضعیت گاه آشفته آن سر و سامان می بخشند.
کلید واژه ها: پژوهش کیفی، تحلیل داده ها، نرم افزارهای آماری، روشهای تحقیق.

لینک کمکی دانلود متن کامل مقاله

مقدمه
ساده ترین تعریفی که میتوان از پژوهش کیفی داشت این است که: پژوهشی که ارائه یافتههای آن از طریق روشهای آماری و یا سایر ابزارهای کمی سازی به دست نیامده باشد.[ 1] بر اساس نظر اشتراوس و کوربین زمانی پژوهش کیفی مورد استفاده قرار میگیرد که دانستههای اندکی در مورد مساله مورد نظر وجود داشته باشد و یا دانسته ها بیش از  آنی باشند که بتوان به ادراکات جدیدی دست یافت.[ 2
به طور کلی هر پژوهش کیفی شامل سه جزء است:
- داده ها که از منابع متنوعی مانند مصاحبه، مشاهده و اسناد به دست میآیند؛
- شیوه ها و روندهایی که برای تحلیل و سازماندهی دادهها به کار میروند، مانند مفهوم پردازی و کاستن از حجم داده ها، تشکیل مقوله ها و بر قرار کردن شبکه مفاهیم؛
- ارائه گزارش.[ 2
بطور کلی گیدنز هدف از انجام پژوهش کیفی را پاسخ دادن به یک سوال بسیار مهم و اساسی میداند، اینکه:
چطور میتوان به مطالعه دنیای واقعی پرداخت؟ او می افزاید هر فردی در زندگی خود، نقشهای متفاوتی را با
توجه به موقعیتهای مختلف میپذیرد، برای مثال نقش فرد در زندگی روزمره خود، نقش فرد در موقعیتهای
آموزشی، اجتماعی، یا نقش فرد در برخورد با فرد و یا گروهی خاص. او تنها راه تحلیل چنین مفاهیمی را استفاده از پارادایم انتزاع میداند.[ 3] دنزین و لینکولن در مورد پژوهش کیفی و هدف آن ابراز می دارند: پژوهش کیفی به مطالعه پدیده ها در محیط طبیعی خود آن ها میپردازد، و تلاش میکند آن ها را آنطوری که مردم به آن ها می نگرند، تفسیر و معنا کند.[ 4] از طرفی بری من ابراز می دارد، پژوهش کیفی با توجه به دلایلی چون نداشتن روش شناسی تعریف شده، نداشتن تعریفی دقیق که قادر به متمایز کردن خود از سایر پژوهشها باشد و همچنین پرداختن به مفاهیم انتزاعی و گرایش به ارائه نتایج تفسیری و روایت گونه، مورد انتقاد قرار میگیرد.[ 5] اسکوتز در مقابل ادعای بری من اظهار میدارد، انتزاع ها و انتزاعی فکر کردن میتواند فرآیند فکر کردن، رده بندی مفاهیم، حتّی کمی کردن آن ها و ساخت همبندی های متفاوت از مفاهیم را تسهیل کند، حتی اگر فرآیندهای ذکر شده هیچ روش و اصولی ثابت(مانند ریاضی و...) برای انجام نداشته باشند.[ 6] از طرفی کاکارتز بطور ضمنی با بری من موافق است و استفاده از نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی را در کاستن از مشکلات و انتقادهای فوق موثر میداند.[ 7
نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی از دیدگاه متخصصان ویلینگ معتقد است نرم افزارهای تحقیقات کیفی را گاه میتوان نرم افزارهای مهندسی تحقیق (معماری یا طراحی تحقیق) نامید، چراکه انواع مسائل و مشکلات موجود را در جریان تحقیق حل میکنند.[ 8] اینگونه نرم افزارها در پایان، نتایج تحقیق را از چندین وجه مختلف ارائه می دهند. البته برای هر یک از نتایج، بایستی دلایل منطقی خاصی را نیز برای اثبات روایی آن ها ارائه دهند. چنین نرم افزارهایی اصولا برای ارائه نتایج تحقیقات به جامعه علمی به کار میروند.
از نظر نیومن در حالت کلی یک مقاله تحقیقی(کمی یا کیفی) بایستی به چندین گروه از پرسشها پاسخ دهد:
نقش محقق در این تحقیق چیست؟
چه سوالاتی توسط محقق مطرح شده است؟
علت و یا علل اقبال خوانندگان به مقاله چیست؟
موضوع کلی تر این تحقیق یا پروسه کدام است؟
نتایج جدید محقق کدامند؟
چه دانش جدیدی تولید شده که خواننده میتواند در جایی دیگر به کار ببندد؟
چه تحقیقاتی پیشتر از این پژوهش در این حوزه انجام شده و دلیل انجام مجدد تحقیق در حوزه مذکور به
پشتوانه چه نتایجی انجام گرفته است؟
نتایج جدید محقق بطور کلی و جزئی چیست؟
چرا بایستی خوانندگان به نتایج تحقیق اعتماد کنند؟
از چه استانداردی برای ارزیابی یا ارزشیابی ادعای محقق استفاده شده است؟
آیا شواهد عینی وجود دارند که نشان دهند، نتایج به دست آمده از تحقیق، ادعای مطرح شده(فرضیه، سوالات و...) را تایید و یا رد میکنند.[ 9
اگر بتوانیم به سوالات فوق به طور واضح و آشکار پاسخ بگوییم، احتمالا میتوانیم در منتقل کردن نتایج به خوانندگان نیز موفق عمل کنیم.
.
.
.
بحث
بحث درباره نرم افزارهای تحلیل داده های کیفی بیشتر بر روی فاکتور مدیریت اطلاعات در جریان تحقیق میباشد، چراکه حاصل تحلیل در اینگونه نرمافزارها، نتایج مطلق و نهایی نیستند. چنانچه دیویدسون (Davidson) ابراز می دارد در معرفی هر نرم افزار تحلیل داده های کیفی به پژوهشگران این حوزه باید این نکته را خاطر نشان کرد که تحلیل نهایی اطلاعات تنها و تنها توسط خود پژوهشگر انجام میشود، و نرم افزار تنها نقش تسهیل کننده را دارد.[ 30 ]
در حقیقت این نرمافزارها صرفا برای مدیریت پژوهش کیفی تولید میشوند نه تحلیل نهایی دادهها. همانطور که در متن مقاله آمد، پژوهش کیفی به دلیل تفسیری بودن نتایج آن و نداشتن روش تحقیق و تحلیل از پیش تعیین شده، در معرض سوگیری و اشتباهات پژوهشگران قرار میگیرد، که به شدت میتواند بر روایی آن اثرگذار باشد. از سوی دیگر چنین نتایجی(تفسیری) در پژوهش کیفی باید بر اساس داده ها و اطلاعات کامل و جامع جمعآوری شده در حین تحقیق حاصل شوند. بنابراین با توجه به تفسیری بودن نتایج و لزوم جامعیت اطلاعات، مدیریت اطلاعات در اینگونه پژوهشها فرآیندی مهم و بسیار ظریف میباشد. فیدلینگ معتقد است، نرم افزارهای تحلیل دادههای کیفی دقیقا با مدیریت اطلاعات(وارد شده به نرم افزار) از طریق ذخیره، بازیابی، ارائه چینشهای متفاوت از اطلاعات، مرتبط کردن مفاهیم در شکلهای متفاوت، ارائه فرضیه ها و تئوریها و رسم نمودارها و فلوچارتهای مختلف(با توجه به چینشهای مفروضه)، اطلاعات را در سطحی
بالاتر و مدیریت شده در اختیار محقق قرار میدهند. در این صورت محقق با تسلط کامل بر اطلاعات و مشاهده
شبکه های مختلف از ارتباطات و مفاهیم، نتایج را ارائه می دهد.[ 22 ]
نکته مهم دیگری که میتوان از آن به ره آورد نرمافزارهای تحلیل دادههای کیفی نام برد، تولد مفهوم جدیدی به نام E-Project میباشد. چنانچه دیویدسون از آن به عنوان شکل جدید پروژه های تحقیقاتی نام می برد، که اجزای آن شامل شبکه ای از مفاهیم، مفروضات و همچنین خود پژوهشگران میباشند که پیوسته با یکدیگر در تعامل هستند.[ 23
در چند سال اخیر استفاده از اینگونه نرمافزارها از حالت انفرادی خارج و بصورت گروهی مورد استفاده قرار می  یرند. بدین صورت که چندین پایاننامه و تحقیق همزمان در نرم افزار تعریف شده و اطلاعات و دادههای هر یک در آن وارد میشوند. سپس این دادهها در طول زمان معینی به اشتراک گذاشته میشوند، حتی افرادی خارج از پروسه تحقیق نیز میتوانند به اطلاعات پروژه دسترسی پیدا کرده (با دسترسی محدود) و از آن ها استفاده و یا نظرات خود را در آن درج کنند.
تجربه دانشگاه UMI در راهاندازی شبکه تحقیقاتی QPN مثال خوبی از استفاده گروهی از چنین نرمافزارهایی میباشد که در بخش های قبلی بدان اشاره شد. از طرف دیگر بهکارگیری گروهی این نرمافزارها باعث تشکیل گروههای جدیدی میشوند، که در صورت توسعه و ادامه میتوانند شبکهای بزرگ از محققین را گرد هم بیاورند. در صورت استفاده در مقیاس بالا از اینگونه نرم افزارها شاید شاهد ظهور گروه های تحقیق در کنار گروه های بزرگ الکترونیکی فراگیر مانند گروه های بحث و... باشیم. در این میان رشته کتابداری و اطلاعرسانی با وجود کارکردهای تعاملی متفاوت بین کاربر، کتابدار، سیستمهای اطلاعاتی دارای پتانسیل بالا برای انجام تحقیقات کیفی دارد، که زمینه های قابل بحث در متن مقاله مورد کنکاش قرار گرفت. بی شک برای درک موقعیتهای اجتماعی و تعاملی در رشته کتابداری و اطلاعرسانی گردآوری اطلاعات کیفی آن هم از منظرهای گوناگون لازم و ضروری به نظر میرسد.
برای مثال تحلیل دادههای جمعآوری شده از منظر کاربر(تحقیقات کاربرمدار) و یا دادههای جمعآوری شده از منظر سیستمهای اطلاعاتی، زمینه وسیعی را برای درک هر چه بهتر و عمیق تر مفهوم نیاز اطلاعاتی هموار خواهد ساخت. لازمه تحقق این امر بسترسازی برای انجام چنین تحقیقاتی در حوزه کتابداری و اطلاعرسانی است، در این میان رفع مشکل نظریهپردازی در حوزه علوم اطلاعات گام اول در رفع این کاستی خواهد بود.

References
1. Strauss, A and J .Corbin(1998).Basics of
qualitative research :techniques and procedures
for developing grounded theory .2nd .Ed .Thousand
Oaks, CA: Sage.
2. Hariri, Nadjla. (1385). Principal and methods of
qualitative research. Tehran: Islamic Azad
University. In persian
3. Giddens, A (1984) .The constitution of
society.Berkeley and Los Angeles Press.
4. Denzin, N.K., Y.S.Lincoln (2003) .Handbook of
qualitative research.Second
edition.London/Thousand Oaks /New Dehli.
5. Bryman, A (1988). Quan??ty and quality in social
research.London/New York. P. 7
6. Schutz, A (1962). Collected papers.The problem
of social reality.The Hague :Martinus Nijhoff.
7. Kuckartz.U (2001). Qualita??ve text analysis with
MAXQDA.Presented paper in CentrA seminar on
advanced computer aided qualitative research .
Granada.
8. Willing, C (2001). Introduc??on qualita??ve
research in psychology. Buckingham, UK :Open
Press.
9. Newman, W (1994) .A preliminary analysis of
products of HCI research, using pro forma
abstracts.ACM SIGCHI Human factor in computer
systems conf CHI 94, p.278.
10. Basili, Victor R (1999). The experimental
paradigm in software engineering.MIT Press.
11. Newman, William et al (2001) . Guide to
successful papers Submission at CHI .Online
Available : http//:acm.org/sigs/sigchi/chi2001/call/submissio
ns.guide-papers.htm
12. OOPSLA 91 program commi??ee (2003) .How to
get your paper accepted at OOPSLA .Proc OOPSLA
91, p.359. Online Available :
http//:acm.org/sigplan/oopsla96/how91.html.
13. Pugh, William and PDLI 1991 Program
Commi??ee (2003) .Advice to authors of extended
abstracts.Online Available :
http//:acm.org/sigsoft/comferences/pughadvice.html
14. Ronald R. Powell. (1385). Basic research
methods for librarians. Translated by Nadjla Hariri.
Tehran: Islamic Azad University. P. 20. In Persian
15. Shaw, Mary (2001). The coming-of-age of
software architecture research.Proc .23rd Int "l conf
on so??ware engineering, ICSE 2001, p656.
16. Shaw, Mary (2002). What makes good research
in so??ware engineering? Presented at ETAPS 02,
appeared in opinion corner department, Int"l Jour
on so??ware tools for Tech transfer, Vol 4, DOI
10.1007/s10009-002-0083-4 .
17. Weitzman, E., & Miles, M B (1995). Computer
programs for qualitative data analysis .Thousand
Oaks, CA :SAGE.
18. Isaacs,Ellen and John Tang (2005). Why don’t
more non-north American papere get accepted to
CHI? Online Available :
http//:acm.org/sigchi/bulletin/2004.1/isaacs.html .
19. Zelkowitz, Marvin V .and Delores Wallace
(1997) .Experimental models for validation in
Software engineering .Information and software
Technilogy, vol 39, no 11, pp .735-744.
20. Tichy, W.F .p .Lukowicz, L .Prechelt, & E.A Heinz
(1995) .Experimental evaluation in computer
science :A qualitative study .Journal of systems
software, vol .28, no .1, pp .9-18.
21. Miles, M.B .and A.M .Hoberman (1984)
.Qualitative data analysis :A Sourcebook of new
methods .beverly Hills, CA :Sage .