عنوان مقاله: متفکران عرصة مدیریت اسلامی (2)
مولف/مترجم: علی کریم‌زاده میبدی
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار(میلادی): 2007
وضعیت: تمام متن
منبع: مجله دانشکده علوم انسانی- سال چهاردهم- شماره56
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com
چکیده: دربارة ماهیت مدیریت اسلامی، عالمان و اندیشمندان اسلامی، که دل در گرو اجرای عملی احکام حکومتی داشته‌اند، آثاری را از خود به جای گذاشته‌اند. در مقاله قبلی به بررسی آثار چهار نفر از متفکران مدیریت اسلامی به نامهای ابویوسف، ابونصر فارابی، ابوالحسن ماوردی و خواجه نظام‌الملک اشاره شد. در این مقاله به نظر چهار تن از اندیشمندان مدیریت اسلامی پرداخته‌ا‏یم که عبارتند از: امام محمد غزالی، فخر رازی، ابن جماعه، ابن تیمیه.

3ـ ابوالحسن‌ ماوردی‌
ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد بن‌ حبیب‌ ماوردی‌ بصری‌ به‌ سال‌ 364 در شهر بصره‌ پابه‌عرصة‌ هستی‌ نهاد و در همان‌ شهر به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و فقه‌ و حدیث‌ و دیگر علوم‌ را از دانشمندان‌ روزگار خود فراگرفت‌.
ماوردی‌ پس‌ از اندک‌ زمانی‌ در امور فقهی‌ و قضایی‌ تبحر یافت‌ و به‌ مقام‌ ریاست ‌قضات‌ دست‌ یافت‌. در سالهای‌ 381 تا 422 به‌ عنوان‌ سفیر، میان‌ دولت‌ عباسیان‌ و آل‌بویه‌، برگزیده‌ شد. زمانی‌ که‌ خلیفه‌ «القادر باللّه‌» از چهار تن‌ فقهای‌ مذاهب‌ اربعة ‌اسلامی‌ خواست‌ تا هر یک‌ رساله‌ای‌ فقهی‌ با توجه‌ به‌ مذهب‌ خود بنویسند، ماوردی‌ «الاقناع‌» را در فقه‌ مذهب‌ شافعی‌ نوشت‌. خلیفه‌ اثر او را بهترین‌ آن‌ چهار اثر دانست‌ و او را قاضی‌القضات‌ کل‌ مملکت‌ اسلامی‌ نمود. او نیز این‌ مقام‌ را تا زمان‌ مرگ‌ (450) حفظ‌ کرد.
آثار ماوردی‌ در سه‌ گروه‌ عمده‌ جای‌ می‌گیرد: دینی‌، ادبی‌ و سیاسی‌
آثار دینی‌ شامل‌ کتابهای‌ النکُت‌ والعیون‌ (تفسیر)، الحاوی‌ الکبیر (فقه‌) الاقناع‌ (فقه‌)
آثار ادبی‌ شامل‌ کتابهای‌ فی‌النحو، الامثال‌ و الحکم‌ و ادب‌ الدنیا والدین‌
آثار سیاسی‌ و اجتماعی‌ شامل‌ نصیحه‌الملوک‌، تسهیل‌النظر و تعجیل‌الظفر.
قوانین‌ الوزاره‌ و سیاسه‌ الملک‌ (ادب‌ الوزیر) والاحکام‌ السلطانیه‌ که‌ نظریه‌ او درمورد خلافت‌ را دربردارد که‌ بیش‌ از دیگر آثار او موردتوجه‌ مستشرقان‌ و پژوهشگران‌ قرار گرفته‌ و به‌ چندین‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌.(32)
ماوردی‌ از همان‌ آغاز، جایگاه‌ خلافت‌ و امامت‌ را به‌ روشنی‌ بیان‌ می‌کند. او خلافت ‌را چون‌ درختی‌ برآمده‌ از بطن‌ شریعت‌ می‌شناسد که‌ خود شریعت‌ نیز در سایه‌سار آن ‌توان‌ ادامه‌ حیات‌ دارد و سایر امور مربوط‌ به‌ حکومت‌ را همچون‌ شاخه‌های‌ فرعی‌ آن‌ درخت‌ ترسیم‌ می‌کند. وی‌ دراین‌باره‌ می‌نویسد:
«خداوند برای‌ امت‌، پیشوایی‌ را که‌ به‌ واسطة‌ او راه‌ و روش‌ پیامبری‌ ادامه‌ یابد، نشان ‌کرده‌ است‌ تا به‌ سبب‌ او دین‌ حفظ‌ شود. سیاست‌ را به‌ او واگذارده‌ است‌ که‌ براساس ‌شریعت،‌ تدبیر و وحدت‌ کلمه‌ را بر رأیی‌ استوار برقرار کند. امامت‌ اصلی‌ است‌ که‌ بنیانهای‌ شریعت‌ بر آن‌ استوار است‌ و مصالح‌ امت‌ به‌ آن‌ نظام‌ می‌یابد تا آنجا که‌ تمامی‌ امور با آن‌ ثبات‌ پیدا می‌کند و ولایات‌ خاصه‌ از آن‌ صادر می‌شود.»(33)
ماوردی‌ درمورد وظایف‌ مردم‌ هم‌ در برابر امام‌، نظرهایی‌ دارد که‌ یکی‌ از آنها اطاعت‌ بی‌چون‌ و چرا در برابر اوامر امام‌ است‌.
ماوردی‌ درباره‌ وظایف‌ مردم‌ در برابر امام‌ می‌گوید: مردم‌ باید در تمام‌ امور خود به ‌وی‌ اعتماد، و بی‌چون‌ و چرا از امر او اطاعت‌ کنند. امام‌ ممکن‌ است‌ در امور مملکت‌ با آنان‌ مشورت‌ نکند ولی‌ باز اطاعت‌ از امر او لازم‌ است‌. در واقع‌ بحث‌ ماوردی‌ در زمینه‌ وظایف‌ عامة‌ امام‌ اخطار و هشداری‌ بود به‌ تصوری‌ که‌ خلافت‌ را صرفاً منصبی‌ مذهبی‌ و قضایی‌ می‌دانست‌ و این‌ تصور روز به‌ روز رشد می‌کرد؛ چرا که‌ آل‌بویه‌ از لحاظ‌ قدرت‌ در بغداد بر خلیفه‌ پیشی‌ گرفته‌ بودند. نیز معتقد است‌ که‌ مردم‌ نباید هیچ‌ کاری‌ را بدون ‌فرمان‌ امام‌ و یا در مخالفت‌ با دستورهای‌ او انجام‌ دهند.(34)
ماوردی‌، کتاب‌ الاحکام‌ السلطانیه‌ خود را در بیست‌ باب‌ سامان‌ می‌دهد. ابواب‌ اولیه‌ کتاب‌ به‌ سیستم‌ حکومتی‌ مربوط است‌ و ابواب‌ بعدی‌ به‌ مسائل‌ اداری‌ و مالی‌ از دیدگاه ‌فقه‌ اختصاص‌ دارد.
4ـ خواجه‌ نظام‌ الملک‌ طوسی‌
دیگر متفکر اسلامی‌ که‌ توانسته‌ است‌ در زمان‌ حیات‌ خود آثار ارزنده‌ای‌ در باب‌ اداره‌ مملکت‌ و حکومت‌ اسلامی‌ بنگارد، خواجه‌ نظام‌ الملک‌ بوده‌ است‌.
خواجه‌ نظام‌ الملک‌ طوسی‌، وزیر سلاطین‌ سلجوقی‌ و از کسانی‌ است‌ که‌ در سیاست‌، اعم‌ از نظری‌ و عملی،‌ سررشته‌ داشته‌ است‌ و به‌ تعبیر یکی‌ از اهل‌ِ علم‌ در دورة ‌تاریخ‌ اسلامی‌ ایران‌ فقط‌ خواجه‌ نظام‌ الملک‌ طوسی‌ بود که‌ تا حدی‌ حائز شرایط‌ یک‌ زعیم‌ حکیم‌ بود.(37)
مهمترین‌ اثری‌ که‌ خواجه‌ درمورد سیاست‌ و حکومت‌ اسلامی‌ نگاشته‌ سیاست‌نامه ‌است‌. خواجه‌ نظام‌ الملک‌ فیلسوف‌ سیاسی‌ نبوده‌ و مانند افلاطون‌ و ارسطو و فارابی‌ و ابن‌سینا و عامری‌ فقط‌ اصول‌ نظری‌ سیاست‌ را بیان‌ نکرده‌ بلکه‌ اندیشه‌های‌ او در سیاست‌، مأخوذ از تجربه‌های‌ عملی‌ خود او در سیاست‌ و نیز برخی‌ از اصول‌ِ سیاست‌ و حکومت‌ اسلامی‌ ـ بویژه‌ بر پایة‌ فقه‌ شافعی‌ و اصول‌ عقاید اشعری‌ ـ بوده‌ است‌. از سیاست‌نامه‌ یا سَیَرالملوک‌ و از دیباچه‌ و خاتمة‌ این‌ کتاب‌ استنباط‌ می‌شود که‌ مؤلف‌ ابتدا در سال‌ 484 مسوّده‌ای‌ منقسم‌ بر 39 فصل‌ نوشته‌ و آن‌ را به‌ حضور ملک‌ شاه‌ فرستاده‌ بود اما چون‌ مختصر بود، مصمم‌ شد که‌ نکات‌ِ دیگری‌ بر آن‌ بیفزاید و مسوّدة‌ تحریر ثانوی‌ را در پنجاه‌ فصل‌ در سال‌ (485) که‌ عازم‌ بغداد شده‌ بود به‌ محمد مغربی‌ که ‌نویسنده‌ کتابهای‌ خصوصی‌ سلطان‌ بود، داد و گفت‌ که‌ آن‌ را به‌ خطی‌ روشن‌، پاکنویس‌ کند و تقدیم‌ حضور ملک‌ شاه‌ نماید.(38)
آغاز سیاست‌نامه‌ نشانگر این‌ نکته‌ است‌ که‌ خواجه‌ نظام‌ الملک‌ مانند اغلب‌ وزیران‌ و دولتمردان‌ِ ایرانی‌، پادشاهی‌ را «حق‌ الهی‌» به‌شمار آورده‌ است‌. «ایزد تعالی‌ اندر هر عصری‌ و روزگاری‌ یکی‌ را از میان‌ خلق‌ برگزیند و او را به‌ هنرهای‌ پادشاهانه‌، ستوده‌ وآراسته‌ گرداند و مصالح‌ِ جهان‌ و آرام‌ِ بندگان‌ بدو بندد و درِ فساد و آشوب‌ و فتنه‌ بدو بسته‌ گرداند و هیبت‌ و حشمت‌ِ او در دلها و چشم‌ خلایق‌ بگستراند تا مردمان‌، اندر عدل‌ِ او روزگار می‌گذرانند و ایمن‌ همی‌ باشند و بقای‌ دولت‌ِ او می‌خواهند.»(39)
می‌توان‌ گفت‌ سیاست‌نامه‌ خواجه‌ نیز تجربه‌ها و خاطرات‌ سیاسی‌ِ خود اوست‌ که‌ آن‌ را به‌ عنوان‌ نسخة‌ مملکتداری‌ نوشته‌ و چون‌ اعتقادات‌ِ دینی‌ نیرومندی‌ داشته‌، مانند بسیاری‌ از رجال‌ سیاسی‌ تاریخ‌ اسلامی‌ ـ ایرانی‌، آن‌ تجربه‌ها و خاطرات‌ را در لفافة‌ آیه ‌و حدیث‌ و قِصّه‌ و مَثَل‌ پیچیده‌ است‌.
وی‌ برای‌ تأیید اندیشه‌های‌ خود داستانهای‌ زیادی‌ می‌آورد که‌ گاهی‌ می‌تواند مفید واقع‌ شود. عبارت‌ زیر نظر او را دربارة‌ سیاست‌ و حکومت‌ روشن‌ می‌سازد:
«پادشاه‌ باید بداند ... رضای‌ِ خدا اندر احسانی‌ باشد که‌ با خلق‌ کرده‌ شود و عدلی‌ که ‌میان‌ ایشان‌ گسترده‌ آید و نیز «پادشاهی‌ با کفر بپاید و با ظلم‌ نپاید» و در تأیید این‌ معنی‌، حکایتی‌ از عبدالله‌ بن‌ عمربن‌ خطاب‌ نقل‌ می‌کند که‌ او «پدر را گفت‌ که‌ ای‌ پدر چون‌ از دنیا بروی‌ کی‌ ترا بینم‌، گفت‌ بِدان‌ جهان‌. گفت‌ زودتر می‌خواهم‌. گفت‌ شب‌ اول‌ یا دوم‌ یا سوم‌ مرا در خواب‌ بینی‌». اما دوازده‌ سال‌ برآمد او را به‌ خواب‌ ندید. پس‌ از دوازده‌ سال‌ به‌ خوابش‌ آمد گفت‌: یا پدر نگفته‌ بودی‌ که‌ پَس‌ از سه‌ شب‌ مرا در خواب‌ بینی‌. گفت‌: مشغول‌ بودم‌ که‌ در سَوادِ بغداد پلی‌ ویران‌ شده‌ بود و گماشتگان‌ تیمار آن‌ را نداشتند،گوسفندان‌ بدان‌ پل‌ می‌گذشتند، گوسفندی‌ را پای‌ به‌ سوراخ‌ فرو شد و بشکست‌ تا اکنون‌ جواب‌ آن‌ می‌دادم‌. این‌ حکایت‌ را سنایی‌ هم‌ به‌‌نظم‌ درآورده‌ است‌.»(40)
بلایی‌ که‌ از قدیم‌، گریبانگیر بعضی‌ دولتمردان‌ بوده‌ است‌ و هم‌اکنون‌ نیز در مملکت ‌جمهوری‌ اسلامی ‌ایران‌ کم‌وبیش‌ مشاهده‌می‌شود ابن‌المشغله ‌بودن‌ بعضی‌ از افراد و معطل‌ بودن‌ دیگران‌است‌ که‌ در زمان‌ خواجه‌ نیز رایج‌ بوده‌ و متن‌ ذیل‌ شاهدی‌ بر این‌ مدّعاست‌:
«در این‌ باب‌ که‌ «دو عمل‌ را به‌ یک‌ مرد نباید داد و یک‌ شغل‌ را به‌ دو تَن‌، می‌گوید: پادشاهان‌ بیدار و وزیران‌ هشیار به‌ همة‌ روزگار، هرگز دو شغل‌، یک‌ مرد را نفرمودندی‌ و یک‌ شغل‌ دو مرد را، تا کار ایشان‌ همیشه‌ به‌ نظام‌ و رونق‌ بودی‌. از برای‌ آنکه‌ چون‌ دو شغل‌ یک‌ مرد را فرمایند، همیشه‌ از دو شغل‌، یکی‌ بر خَلَل‌ باشد و یا تقصیری‌ واقع‌ شود ... و دلیل‌ آن‌ این‌ است‌ که‌ خانه‌ به‌ دو کدبانو نا رُفته‌ بود و از دو کدخدا ویران‌». آنگاه ‌خواجه‌ سخن‌ خود را دنبال‌ کرده‌ وجود این‌ روش‌ ناپسندیده‌ و دور از سیاست‌ را ریشه ‌عمدة‌ این‌ بلّیة‌ بزرگ‌ِ اجتماعی‌ می‌شمارد و می‌گوید که‌ امروزه‌ بر اثر رعایت‌ نکردن‌ این ‌اصل‌ «چندین‌ مردمان‌ِ کافی‌، شایسته‌، معتمد و کارکرده‌ها را محروم‌ گذاشته‌اند و در خانه‌ها مُعطّل‌ نشانده‌ و هیچ‌ کس‌ را اندیشه‌ و تمییز آن‌ نه‌ که‌ چرا افراد کم‌تجربه‌ ومجهول‌ چند، چندین‌ شغل‌ داشته‌ و معروفان‌ و کاردانان‌ شغل‌ ندارند و محروم‌ و مُعطّل‌مانده‌اند.(41)
نتیجه‌گیری‌
متفکرانی‌ در عالم‌ اسلام‌ بوده‌اند که‌ دربارة‌ مدیریت‌ اسلامی‌ آثار علمی‌ وزینی‌ ازخود به‌ جای‌ گذاشته‌اند که‌ از آن‌ میان‌، می‌توان‌ ابویوسف‌ را نام‌ برد. وی‌ کتاب‌ «الخراج‌» را تدوین‌ کرد. این‌ کتاب‌ عمدتاً با احکام‌ و احادیث‌ و روایات‌ به‌ بررسی‌ وضع‌ مالیات‌ و موضوع‌ رهبری‌ می‌پردازد. در ادامه‌ «فارابی‌» به‌ این‌ موضوع‌ عنایت‌ ویژه‌ای‌ داشت‌ بویژه‌ در کتابهای‌ آراء اهل‌ مدینه‌ فاضله‌ و سیاست‌ مدینه‌ به‌ طرح‌ مباحث‌ عقلی‌ دربارة‌ نظام ‌حکومتی‌ اسلام‌ پرداخت‌.
«ابوالحسن‌ ماوردی‌» در کتاب‌ الاحکام‌ السلطانیه‌ خود در بیست‌ باب‌ به‌ ابواب‌ سیستم ‌حکومتی‌ اسلام‌ پرداخت‌ و در ابواب‌ بعدی‌ به‌ مسائل‌ اداری‌ و مالی‌ حکومت‌ اسلامی ‌اشاره‌ می‌کند.
متفکر دیگری‌ که‌ در این‌ مقاله‌، آرای‌ او گردآوری‌ شده‌ «خواجه‌ نظام‌‌الملک ‌طوسی‌» است‌. مهمترین‌ اثری‌ که‌ وی‌ درمورد سیاست‌ و حکومت‌ به‌ رشتة‌ تحریر درآورده‌، «سیاست‌نامه‌» است‌.
در مجموع‌ با توجه‌ به‌ تلاشهای‌ طاقت‌فرسای‌ این‌ چهار متفکر، که‌ در بخش‌ اول‌ مقاله ‌آمده‌ است‌، آنان‌ کوشیده‌اند با آثار خود، راهبردهای‌ عملی‌ در اجرای‌ قوانین‌ حکومت ‌اسلامی‌ ارائه‌ کنند ولی‌ چون‌ زمینة‌ مساعدی‌ وجود نداشته‌ است‌ نتوانسته‌اند این‌ اصول ‌مدون‌ شده‌ را کاملاً به‌ منصة‌ عمل‌ درآورند.

یادداشتها
1ـ ال‌ بورایی‌؛ محمد عبدالله‌، مدیریت‌ و اداره‌ امور دولتی‌ در اسلام‌، مترجمان‌، جاسبی‌، نیکومرام‌، ربیعی‌ و رستمیان‌، مرکز انتشارات‌ علمی‌ دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌، تهران‌، 1380 ، ص‌ 54.
2ـ فصلت‌ آیه‌ 42.
3ـ شریف‌القرشی‌، باقر: نظام‌ حکومتی‌ و اداری‌ در اسلام‌، مترجم‌ عباسعلی‌ سلطانی،‌ ص‌ 193.
4ـ ال‌ بورایی‌، محمدعبدالله‌: مدیریت‌ و ادارة‌ امور دولتی‌ در اسلام‌، مترجمان‌ جاسبی‌، نیکومرام‌، مندجنی‌ و رستمیان‌، ص‌‌‌‌60
5ـ منبع‌ قبلی‌ ص‌ 61.
6ـ سورة‌ نجم‌ (3 و 4)
7ـ آل‌ عمران‌ / 31.
8ـ حشر / 7.
9ـ شریف‌القرشی‌ ، باقر، نظام‌ حکومتی‌ و اداری‌ در اسلام،‌ ترجمه‌ عباسعلی‌ سلطانی،‌ ص‌ 213.
10ـ قبلی‌، ص‌ 213.
11ـ شیخ‌ طوسی‌ و شیخ‌ انصاری‌.
12ـ قبلی‌، ص‌ 215.
13ـ قبلی‌، ص‌ 217.
14ـ منبع‌ قبلی،‌ ص‌ 219.
15ـ «العقل‌ُ ماعُبِدَ به‌ الرَحمن‌ و مَااکْتَسُب‌ به‌ الجِنان‌»
16ـ منبع‌ قبلی‌، ص‌ 219.
17ـ فیضی،‌ علیرضا، مبادی‌ فقه‌ و اصول‌، ص‌ 54.
18ـ فیضی‌، علیرضا، مبادی‌ فقه‌ و اصول‌ ص‌ 55.
19ـ باقرالموسوی‌، محسن‌، مدیریت‌ و نظام‌ اداری‌ از دیدگاه‌ علی‌(ع‌)، ترجمه‌ سیدحسین‌ سیّدی‌، ص‌ 12.
20ـ منبع‌ قبلی‌ ص‌ 12.
21ـ فیض‌الاسلام‌، نهج‌البلاغه‌، نامة‌ 53، ص‌ 1019.
22ـ ال‌ بورایی‌، محمدعبدالله‌، مدیریت‌ و اداره‌ امور دولتی‌ در اسلام‌، مترجمان‌، دکتر جاسبی‌، نیکومرام‌، ربیعی‌، رستمیان‌، ص‌ 279.
23ـ منبع‌ قبلی،‌ ص‌ 279.
24ـ ظریفیان‌، غلامرضا، دین‌ و دولت‌ در اسلام‌، تهران‌، میراث‌ ملل‌، ص‌ 297.
25ـ الخراج، 1974، فصل‌ اول‌، ص‌ 170ـ151)
26ـ ال‌ بورایی‌، محمدعبدالله‌، مدیریت‌ و اداره امور دولتی‌ در اسلام‌ مترجمان‌، جاسبی‌، نیکومرام‌، ربیعی‌، رستمیان‌، تهران‌، دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌، 1380، ص‌ 280.
27ـ شریفی‌، غلامرضا، دین‌ و دولت‌ در اسلام‌ از آغاز تا پایان‌ خلافت‌ راشدین،‌ ص‌ 298.
28ـ حلبی‌، علی‌اصغر، تاریخ‌ تمدن‌ اسلام‌ (بررسی‌هایی‌ چند در فرهنگ‌ و علوم‌ عقلی‌ اسلامی‌)، ص‌ 442.
29ـ فارابی‌، آراء اهل‌ المدینة‌ الفاضله‌، ترجمه‌ سیدجعفر شهیدی‌، چاپ‌ دوم‌، تهران‌، طهوری‌، 1361، ص‌ 65.
30ـ ظریفیان‌، غلامرضا، دین‌ و دولت‌ در اسلام‌، میراث‌ ملل‌ تهران‌، 76، ص‌ 282.
31ـ ظریفیان‌، غلامرضا، دین‌ و دولت‌ در اسلام‌.
32ـ حکومت‌ اسلامی‌، ویژه‌ اندیشه‌ فقه‌ سیاسی‌ اسلام‌، سال‌ دوم‌، شماره‌ اول‌، بهار 1376، ص‌ 222.
33ـ قبلی‌، ص‌ 224.
34ـ ظریفیان‌، غلامرضا، دین‌ و دولت‌ در اسلام‌، تهران‌، مؤسسه‌ علمی‌ فرهنگی‌ میراث‌ ملل‌، 76، ص‌ 1ـ3.
35ـ نشریه‌ حکومت‌ اسلامی‌، ویژه‌ اندیشه‌ و فقه‌ سیاسی‌ اسلام‌، سال‌ دوم‌، 76، شماره‌ 3 و ص‌ 228ـ229.
36ـ الماوردی‌، ابوالحسن‌، الاحکام‌ السلطانیه‌ والولایات‌ الدینیه‌، بیروت‌ ـ دارالنفائس‌، ص‌ 3.
37ـ مینوی‌، مجتبی‌، تاریخ‌ و فرهنگ‌، تهران‌، خوارزمی‌، 1352، ص‌ /460
38ـ حَلَبی‌، علی‌اصغر، تاریخ‌ تمدن‌ اسلام‌، تهران‌، نشر اساطیر، 1372، ص‌ 469.
39ـ سیاست‌نامه‌ خواجه‌ نظام‌ الملک‌، ص‌ 13.
40ـ حلبی‌، علی‌اصغر، تاریخ‌ تمدن‌ اسلام‌، تهران‌، نشر اساطیر، 1372، ص‌ 471.
41ـ منبع قبلی، ص 473

منابع‌
- قرآن کریم
ـ ال‌ بورایی‌؛ محمد عبدالله‌: مدیریت‌ و اداره‌ امور دولتی‌ در اسلام‌، مترجمان‌: جاسبی‌، نیکومرام‌، ربیعی ‌و رستمیان‌، مرکز انتشارات‌ علمی‌ دانشگاه‌ آزاد اسلامی‌، تهران‌، 1380.
ـ باقر شریف‌ القرشی‌: نظام‌ حکومتی‌ و اداری‌ در اسلام‌، مترجم‌ عباسعلی‌ سلطانی‌.
ـ باقر الموسوی‌، محسن‌، مدیریت‌ و نظام‌ اداری‌ از دیدگاه‌ حضرت‌ علی‌ (علیه‌السلام‌)، ترجمه‌ سیدحسین‌سیدی‌.
ـ حلبی‌، علی‌اصغر، تاریخ‌ تمدن‌ اسلام‌ (بررسی‌هایی‌ چند در فرهنگ‌ و علوم‌ عقلی‌ اسلامی‌).
ـ فصلنامه‌ حکومت‌ اسلامی‌ ویژه‌ اندیشه‌ و فقه‌ سیاسی‌ اسلام‌.
ـ سیاست‌نامه‌ خواجه‌ نظام‌ الملک‌.
ـ ظریفیان‌، غلامرضا، دین‌ و دولت‌ در اسلام‌، تهران‌، میراث‌ ملل‌.
ـ فارابی‌، آرا اهل‌ المدینه‌ الفاضله‌، ترجمه‌ سیدجعفر شهیدی‌.
ـ فیضی‌، علیرضا، مبادی‌ فقه‌ و اصول‌، دانشگاه‌ تهران‌.
ـ الماوردی‌، ابوالحسن‌، الاحکام‌ السلطانیه‌ و والویات‌ الدفیه‌، بیروت‌، دار
ـ مینوی‌، مجتبی‌، تاریخ‌ و فرهنگ‌، تهران‌، خوارزمی‌، 1352.
ـ فیض‌الاسلام‌، نهج‌البلاغه‌، نامه‌ 53.

مقدمه
در بخش اول مقاله سیری در اندیشه متفکران مدیریت اسلامی به آثار و نظریات چهار تن از متفکرانی چون، ابویوسف یعقوب‏بن ابراهیم‏بن حبیب‏بن‏ سعدبن‏ بجیر انصاری، ابونصر محمد فارابی الطرخانی، ابوالحسن ماوردی و خواجه نظام‏الملک طوسی اشاره شد.
در ادامه و قسمت دوم مقاله به نظریات، آرا و آثار چهار متفکر مشهور دیگر می‌پردازیم که در حوزه حکومت اسلامی تأثیر بسزایی داشته‏اند که اولین آنها از نظر زمانی حجت‌الاسلام امام زین‏العابدین، ابوحامد، محمدبن محمد‏بن احمد طوسی غزالی است.

5 - امام فخررازی (606-536 هـ . ق)
ششمین متفکر مدیریت اسلامی را می‌توان فخر رازی نام برد. وی هم فقیه بود و هم متکلم و هم مفسر و هم فیلسوف و پزشک و خطیب. ذهنی فوق‏العاده جوّال داشت و در علوم مختلف تبحر داشت. شهرتش بیشتر به واسطه تفسیر مفاتیح‏الغیب است بر قرآن کریم که جای خود را در بین تفاسیر برای خودش باز کرده است که درباره سیاست و حکومت هم بحث کرده است.
«کتاب جامع‏العلوم،(4) فصلی درباره علم سیاست و فصل دیگری در آداب‏الملوک دارد که بیشتر براساس نظر فارابی، ولی به‌گونه‌ای نزدیک با اسلام سنتی سازگار شده است. فخرالدین درپی آن بود که عقیده«امامت» را حفظ کند و در عین حال، قدرت دینی و دنیوی را از هم جدا نگه دارد.» (لمبتون، 1380: 234)
«فخررازی سیاست را بر چهار قسم تقسیم می‏کند:1- سیاست مَلّاکان (کسانی که زیاد زمین و ملک دارند) 2- سیاست ملوک 3- سیاست ملائکه 4- سیاست مَلِک‏الملوک (پادشاهِ پادشاهان یعنی خداوند)
اما سیاست پادشاهان از مالکان قوی‏تر است، زیرا اگر جهانی از مالکان جمع شوند با یک پادشاه نمی‏توانند مقاومت کنند ولیکن سیاست فرشتگان از پادشاهان برتر است زیرا جهانی از پادشاهان  بزرگ نمی‏توانند سیاست یک فرشته را دفع کنند، اما سیاست ملک‏الملوک از سیاست فرشتگان برتر است و این نکته را از آیات متعدد قرآنی می‌توان استنباط کرد؛» (حلبی، 1374: 514) مثلاً خداوند در قرآن کریم می‏فرماید: «روزی که روح‏الامین (جبرئیل) و فرشتگان صف کشیده بر‏می‏خیزند هیچ‏کس سخن نمی‏تواند بگوید مگر کسی که خدا به او اجازه دهد و سخن راست بگوید» (نباء / 38).
«فخر‏ رازی بحث در سیاست از استدلال سنتی فلاسفه درمورد اجتماع انسانی، که بر اندیشه موجود سیاسی یا اجتماعی بودن انسان مبتنی است، آغاز می‏کند. او با بیان ماهیت متفاوت هنرها و پیشه‏ها، چهار حرفه را مبنا و اساس هدایت امور انسان بر‏می‏گزیند. کشاورزی برای تهیه غذا، ریسندگی برای تهیه پوشاک، بنّایی برای ساختن منازل و سیاست که سر و سامان دادن امور جامعه است.
به نظر فخر‏الدین‏رازی، هنر سیاست، عالیترین هنر است. او جامعه را به بدن تشبیه می‏کند و سیاست را به قلب که اعضای دیگر بدن را تحت فرمان دارد. سیاست، دونوع است: معنوی و مادی یا درونی و برونی. او با چنین تقسیمی، جدایی دین و سیاست را به رسمیت می‏شناسد.
نوع اول، سیاست شاهان و نایبان آنهاست و دومی سیاست علماست که عقاید باطل را از افکار انسانها می‏زدایند و عقاید حق را با استفاده از ادلّه در دل آنان جای می‏دهند. پیامبران، هردو نوع سیاست را دارا بودند. فرمانروای شایسته (سائس مطلق) و شایستة جانشینی صاحب شریعت (پیامبر) کسی است که دانش و قدرت کامل را دارا باشند.» (لمبتون، 1380: 234)
فخر‏رازی درمورد انتخاب جانشین پیامبر‏(ص) می‏گوید اگر دو نفر یکی در مسئله علمی افضل باشد و دیگری رأی بیشتری را به خود اختصاص دهد گرچه اَعلم هم نباشد، می‌تواند مفضول حاکم شود.
«اگر دو نفر باشند که یکی در علم و دیگری در رأی و کفایت برتری داشته باشد، دومی اولویت دارد به شرطی که در مسائل مربوط به علم به فردی عالم رجوع کند؛ همچنانکه به گفته او درمورد عمر و علی (علیه‏السلام) چنین بود.
او می‏نویسد:«در این مسأله اختلاف است اما اگر به قدرت رساندن «افضل» موجب فتنه نگردد، حق آن است که او انتخاب شود ولی اگر چنین کاری موجب شّر و فتنه شود، بهتر است اولویت به مفضول داده شود.» (لمبتون، 1380:236)
فخرالدین‏ با بحث از آداب و صفات پادشاهان می‏گوید:«از آنجا که پادشاه سایه خدا و نایب پیامبر است، باید در همه حال سعی کند پیامبر‏گونه باشد.»او شروطی را برای پادشاه در‏نظرمی‏گیرد:
1 - پادشاه باید حلیم باشد.
2 - پادشاه باید کریم باشد.
3 - عقل باید بر اندیشه‏ها، سخنان و اعمال او حاکم باشد.
4 - او باید چه در عفو و چه در عقوبت با تأمل و بررسی گام بردارد.(5)
5- او باید با رعیت مهربان باشد. در این شرط و دو شرط دیگر، نشان می‏دهد که نظر او تا چه اندازه براساس ارزشهای سنتی اسلامی استوار است.
فخرالدین او را هشدار می‏دهد که در روز جزا در پیشگاه خدا مورد سؤال قرار خواهد گرفت و می‏گوید «شافعی همواره به هارون‏الرشید می‏گفت: و بدان که خداوند، که سرچشمه همة هستیهاست، کسی را بر دیگری مسلط نمی‏کند مگر اینکه او را در روز جزا در حالی که دو دستش را محکم به گردن بسته‏اند (برای پاسخگویی به اعمال خود) خواهد آورد. هیچ چیز جز عدالت این زنجیرها را نخواهد گسست.
6- حکمران باید عادل باشد، زیرا که عدالت برای کل جامعه سودمند است. با عدالت است که امنیت به دست می آید و امنیت، مؤمن را هرجا که باشد امکان پرداختن به عبادت می‏بخشد.
7- لزوم مجالست با علما
8- حاکم نباید چندان سختگیر باشد که شاکیان از طرح دادخواست خود نزد او بازداشته شوند و نیز نباید چنان حلیم و بردبار باشد که مردم هرچه خواستند نزد او آورند (لمبتون، 1380: 238).