عنوان مقاله: طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی
مولف/مترجم: دکتر حسن عابدی جعفری و دیگران
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار(میلادی): 2007
وضعیت: تمام متن
منبع: مجله دانشکده علوم انسانی- سال چهاردهم- شماره60
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریتwww.system.parsiblog.com  (به دلیل محدودیت وبلاگ نمودارهای حذف شده اند، در صورت نیاز به اصل مقاله درخواست خود را اعلام بفرمایید تا به ایمیلتان ارسال گردد.)
چکیده: این مقاله، مسجد را از منظر علم مدیریت مورد بررسی قرار داده، چرا که موضوع علم مدیریت، سازمان است، و مسجد به عنوان یک سازمان یا یک نهاد، در محدوده بررسی این علم قرار می‌گیرد. مقاله حاضر در دو بخش تنظیم شده: بخش نظری و بخش عملی در بخش نظری، پس از مروری بر ادبیات تحقیق این مقاله به موضوع مسجد از سه منظر نگریسته است:
• نخست، نسبت مساجد با محیط بزرگ‌تری که در آن زندگی می‌کنند.
در این منظر، فرض تحقیق بر آن است که مساجد به علت محاط بودن در محیط بزرگ‌تر خود، به شدّت متأثر از دگرگونی‌های این محیط‌اند و بخش مهمی از تغییرات و چالش‌های پیش روی آنها زاییده تغییرات محیط است.
• در مرحله دوم، سازمان‌ها انواع گوناگون دارند، سازمان مساجد، با کدام یک از این انواع سنخیّت و سنخیّت بیشتری دارد؟
از میان سازمان‌های مبتنی بر سود، سازمان‌های مبتنی بر ترس و سازمان‌های مبتنی بر ارزش، مسجد کدامین نوع از این انواع است؟
یا در میان سازمان‌های مبتنی بر ایمان و سازمان‌های غیر ایمانی، مسجد با کدام یک منطبق است؟
و یا در میان سازمان‌های دولتی، انتفاعی، به کدام یک نزدیکتر است؟
سرانجام، مسجد سازمانی دیده شده است: غیر انتقاعی، غیر دولتی، داوطلبانه و مبتنی بر ایمان
• در مرحله سوم، عملکرد مدیریتی مساجد در دو سطح خرد یعنی مدیریت عملیاتی یک واحد مسجد، در مقابل سطح کلان، یعنی عملکرد مدیریتی کلان مساجد در کشور یعنی مدیریت راهبردی مساجد مورد بحث قرار گرفته است.
• دست آخر از دل مباحث نظری، مدلی برای مدیریت راهبردی مساجد در دو بعد عملکرد نیایشی و عملکرد غیر نیایشی استخراج شده است.
کلید واژه‌ها: مدیریت راهبردی مساجد، سازمان‌های مبتنی بر ایمان، سازمان‌های داوطلبانه، سازمان‌های غیر انتفاعی، سازمان‌های غیر دولتی

1ـ مقدمه
در حال حاضر به علت پیچیده و چند بعدی شدن مسائل مختلف در جوامع، شاهد ایجاد سازمان‌های گوناگون در تمامی زمینه‌های مختلف جوامع هستیم تا به نیازهای بشری پاسخ دهند. علاوه بر خصوصیت اجتماعی بودن انسان، هم اکنون دیگر، تلاش یک فرد به تنهایی و یا حتی یک گروه، بدون سازماندهی و در چارچوب یک سازمان، نمی‌تواند برآورده‌کننده نیازهای انسانها باشد. حضور سازمان‌ها در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی چنان پررنگ است که یک فرد از قبل از تولد تا بعد از مرگ با سازمان‌های مختلف در ارتباط بوده و سرنوشتش با این پدیده بشری گره خورده است. برخی از متفکران را نظر بر این است که اکنون دیگر شاهد پدیده‌ای به نام «جامعه» متشکل از «افراد» نیستیم ، بلکه «جوامع» کنونی متشکل از «سازمان‌ها» هستند (دراکر، 1990) و «جامعه» بدین معنا باید موضوع علم «جامعه شناسی» قرار گیرد.
در دیدگاه نهادگرایی ، هر سازمان یا به عبارت بهتر هر «نهاد»، در راستای ارضای یکی از نیازهای بشری فعالیت می‌نماید و به یکی از انواع نیازهای بشری پاسخ می‌دهد. طبق نظریه «هرم سلسله مراتبی نیازها»ی آبراهام مازلو، از جمله نیازهای انسان نیاز خود شکوفایی است. این نیاز در انسان، عالی‌ترین مرتبه نیاز است و خود دارای ابعاد و اشکال متفاوتی می‌تواند باشد. یکی از ابعاد این نیاز بسیار پیچیده، گرایش به «پرستش» و در مرحله پایین‌تر «دیگر خواهی» می‌باشد. در سیر تحول تمدن غربی و پیدایش مدل جامعه مدنی غربی، برای پاسخگویی به ابعاد متفاوت نیاز خودشکوفایی در انسان‌ها نوعی از سازمان‌ها پدید آمده‌اند که به «سازمان‌های داوطلبانه» ، «سازمان‌های غیر دولتی» ، یا «سازمان‌های غیر انتفاعی»  موسوم هستند.
جالب است که بدانیم در اسلام، به عنوان یک دین مترقی، این گونه سازمان‌ها و تشکیل آنها سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. به علت مفهوم خاص «عبادت» در اسلام ـ که هر عملی را که به قصد قربت الهی صورت گیرد را عبادت برمی‌شمارد ـ اعمال نیایشی و غیر نیایشی با نیات الهی، در زمره عبادت به شمار می‌روند. از سوی دیگر، به علت تأکید خاص اسلام بر ارزش جمع و جماعت، این دین مبین راهکار بسیار مبتکرانه‌ای را ارائه نموده است و آن تشکیل سازمانی داوطلبانه، غیر دولتی و غیر انتفاعی به نام «مسجد» است. مروری بر نقش و اهمیت مسجد در اسلام و همچنین نقش و کارکردهای آن در طول تاریخ حیات مدنی مسلمانان نشان می‌دهد که مساجد در اسلام و در جوامع  مسلمان همان نقشی را ایفا کرده‌اند که امروزه از یک سازمان غیر انتفاعی در غرب انتظار می‌رود. با این تفاوت که معمولاً یک سازمان غیر انتفاعی در عرصه بسیار خاصی با هدفی مشخص که توسط اعضای آن تعیین می‌گردد فعالیت می‌نماید، در صورتی که این هدف تأمین گردد، سازمان باید منحل گردد و یا تغییر هدف صورت پذیرد. اما نهاد «مسجد» انعطاف‌پذیری بسیار زیادی دارد و با رعایت اصول ذکر شده در منابع اسلامی، یک مسجد می‌تواند به دامنه وسیعی از فعالیتها پرداخته و در زمینه‌های مختلف، به نیازهای انسان به صورت سازمانی پاسخ دهد و از سوی دین اسلام، الهی و عبادی بودن این فعالیتها به رسمیت شناخته می‌شود.
در جوامع اسلامی، از جمله ایران، حضور مساجد در زندگی اجتماعی مردم حضوری پررنگ است بدان گونه که طبق آمارهای رسمی هم اکنون در ایران بالغ بر 70000 مسجد (محمدیان، 1382 : 20) وجود دارد. این تعداد مسجد آنگاه مهم جلوه می‌کند که توجه کنیم تقریباً هیچ سازمانی از نوع دیگر دارای چنین تراکمی نیست. تنها امکان دارد مدارس از این نظر با مساجد برابری کنند.
بعد از گذشت بیش از ربع قرن از انقلاب اسلامی ایران و تشکیل جمهوری اسلامی ایران، شاهد کمرنگ شدن هر روز نقش مساجد در جامعه هستیم. این بی‌رونقی حتی در زمینه رسالت اولیه مساجد، برگزاری آداب و آیین‌های نیایشی، هم محسوس می‌باشد. عجیب‌تر آن است که این بی‌رونقی مزمن مساجد بعد از تشکیل جمهوری اسلامی در ایران رخ داده است. در حالی که این مساجد در دوره قبل از انقلاب بسیار فعال‌تر بوده و حتی همین مساجد محل شکل گیری بسیاری از تلاش‌ها برای برپایی نظام جمهوری اسلامی بوده است. تمامی کسانی که دوران قبل از انقلاب را به یاد دارند، بدون هیچ استثنایی، به نقش پررنگ مساجد در جامعه و در جریانات منجر به انقلاب اسلامی ایران اشاره می‌کنند. به راستی مساجدی که در طول تاریخ ایران بالاخص در دوره قبل از انقلاب، بدان گونه پررنگ بوده‌اند و کارکردهای بسیاری را داشته‌اند چرا رفته رفته متروک گشته‌اند؟ آیا زندگی مدرن و پیچیده امروزی دیگر پذیرای مسجد نیست؟ آیا مسجد هم اکنون کارکردهای خود را در زندگی قرن بیست و یکمی از دست داده است؟ اگر بخواهیم این سؤال را به صورت اساسی‌تر مطرح کنیم باید پرسید آیا جوامع مسلمان میان «مظاهر تجدد» و «مظاهر زندگی دینی» یکی را باید انتخاب کنند؟ و حال که از انتخاب تجدد گریزی نیست، باید با زندگی اجتماعی دینی و مظاهر آن از جمله مسجد وداع کرد؟ آیا مسجد در یک جامعه مسلمان تنها زمانی می‌تواند رونق داشته باشد که دین در مصدر حکومت نباشد؟ و...
این سؤالات و سؤالات بسیار دیگری ذهن هر فرد آگاهی را به خود مشغول می‌کند . اما این مقاله را سعی بر آن است که با رویکردی مدیریتی به پدیده مسجد بنگرد. وجود ظرفیت عظیمی چون هفتاد هزار مسجد در تمام نقاط کشور، با انبوهی از منابعی که در اختیار دارند، ضرورت نگاهی دقیق، علمی و موشکافانه‌ای را می‌طلبد. بنابراین تلاش این تحقیق بر آن است تا با موشکافی مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از زاویه علم مدیریت، به سؤالات زیر پاسخ دهد:
1ـ مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از نوع مذهبی در جامعه کنونی ایران چه کارکرهای مطلوبی می‌تواند داشته باشد؟
2ـ مساجد کنونی موفق، به ایفای کدامیک از کارکردهای یاد شده می‌پردازند؟
قابل ذکر است کارکردهای مطلوب و نحوه مدیریت مطلوب مسجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی در دو بعد قابل طرح است:
1ـ فعالیت‌های نیایشی
2ـ فعالیت‌های غیر نیایشی
بررسی پاسخ به این سؤالات در ابتدا تلاش شود تا با مطالعه ادبیات نظری، مدل مفهومی کارکردها و نحوه مدیریت مطلوب مساجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی طراحی گردد. سپس به روش توصیفی، از نوع پیمایشی (با استفاده از پرسشنامه) بررسی می‌گردد که مساجد موفق در تهران، با توجه به مدل به دست آمده، در چه وضعیتی قرار دارند.
انتظار می‌رود با پاسخگویی به سؤالات این تحقیق، متولیان امور فرهنگی مذهبی در جامعه همچون مرکز رسیدگی به امور مساجد، وزارت ارشاد، سازمان اوقاف و... در تسری کارکردهای مطلوب و نحو? مدیریت مطلوب مساجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی (برآمده از این تحقیق) به دیگر مساجد بکوشند.

2ـ پیشینه موضوع

2ـ1ـ تعریف مسجد
«کلمه مسجد» اسم مکانی است که سجده در آن انجام می‌شود، مانند خانه‌ای که به خاطر سجده برای خدا ساخته می‌شود. از مسجد به عنوان محلی که نام خدا را در آن می‌برند (عبادات) یاد شده است. «مساجد» هم جمع «مسجد» است که معبد مسلمانان است. در حقیقت مسجد مکانی است برای عبادت و راز و نیاز با خالق هستی که در فرهنگ اسلامی از جایگاه رفیعی برخوردار است. مسجد مکان ارشاد و تبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است. «مسجد خانه خدا و محل طرح مسائل دنیوی و اخروی مسلمین است».
از نظر شکلی نیز «مساجد اولیه مسلمین قطعه زمینی وسیع و مربع شکل بود که اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌کرد و دارای مأذنه نبود. اما اکنون اغلب مساجد دارای قسمتی است میانی به نام صحن که گاهی نیز مسقف است و در اطراف آن چهار رواق دارد که وسیع‌ترین آن رواق قبله است که محراب نیز در آنجا قرار دارد.
نخستین مسجد را حضرت محمد(ص) در مدینه و در کنار خانه خود ساخت. سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن کوشیدند. در فاصله قرن اول و دوم هجری در عهد امویان با همکاری معماران بیزانسی شیوه معماری یونانی در ساختمان مساجد به کار رفت اما مسلمانان در آن تغییراتی دادند چنانکه به مرور زمان برخی از کلیساها به مسجد تبدیل شد. یعنی جهت بنا را از مشرق به سوی مکه تغییر دادند.
در پاره‌ای مساجد، سنت معماری ایرانی عصر ساسانی نیز ملحوظ گشته است.
نام برخی از مساجد مهم اسلامی عبارتند از: «مسجد الاقصی، مسجدالحرام، مسجد قبا، مسجد النبی، مسجد ایاصوفیا و مسجد گوهرشاد» (زرین چیان : 22)

2ـ1ـ1ـ مسجد در قرآن
«در قرآن کریم کلمه مسجد مجموعاً 28 مرتبه ذکر شده است. از کل آیاتی که کلمه مسجد در آن‌ها یاد شده در پانزده مورد، کلمه مسجد با پسوند «الحرام» (مسجد الحرام) و پنج مرتبه، مسجد به تنهایی آمده است، یک مورد نیز مسجد با پسوند «الاقصی» (مسجدالاقصی) و یک مرتبه، مسجد با پسوند «ضرار» (مسجد ضرار) آمده و در شش مورد کلمه مسجد به صورت جمع (مساجد) وارد شده است. بیشترین آیاتی که نازل شده و موضوع مسجد در آن مطرح گردیده مشعر به مسجد به معنای خاص است و صریحاً درباره موضوع عام مسجد سخنی نگفته است. هر چند امکان بهره برداری از آنها جهت آشنایی با مسجد و شرایط آن مسدود نمی‌باشد» (باقی و همکاران ، 1381: 146).

2ـ1ـ2ـ تعریف مسجد از نظر قرآن
«آنچه که مسلم است، قرآن بحث لفظی درباره مسجد ایراد نکرده است و تعریف مسجد در قرآن بر اساس برداشت از مفاهیم آیات مربوط به مسجد ارائه می‌گردد و انتظار بحث لفظی از قرآن در تعریف مسجد انتظار شایسته‌ای نیست:
1ـ قرآن معابد قبل از اسلام را مسجد خوانده است، یعنی جایی که خدا در آنجا خوانده شود. قرآن در یک جا به فرزندان حضرت آدم(ع) خطاب می‌کند «زینت‌های خود را هنگام مسجد رفتن برگزینید» (اعراف / 31) و در جایی دیگر خطاب به بنی اسرائیل می‌گوید «داخل مسجد می‌شوند چنانکه اولین بار داخل شدند» (اسراء / 7) این آیات نشانگر آن است که مسجد محل عبادت و عبادتگاه است.
2ـ قرآن بر پایه عرف به مکانی که به اسم مسجد ساخته می‌شود می‌گوید هر چند که از تمام اهداف عالیه مسجد تهی بوده و حتی نماز خواندن در آن ممنوع و حتی تخریب آن لازم باشد، مانند مسجد ضرار که قرآن با همین عبارت (مسجد ضرار) از آن یاد می‌کند.
3ـ مسجد به معنای سجده‌گاه، اعضای هفتگانه سجده در بدن نیز در قرآن آمده است. چنانکه قرآن می‌فرماید: «به درستی که مساجد (سجده گاه‌ها) از آن خداست و کسی را با خدا نخوانید» بنابر قول مشهور معنای این آیه مواضع سجده است.
4ـ چهارمین تعریفی که از کلم? مسجد در قرآن به دست می‌آید، این است که مسجد به معنای همین مسجد معمولی و عرفی است. البته گاهی به معنی مساجدی خاص، مثل مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد قبا و گاهی نیز به معنای عام آن یعنی همین مساجدی که در عرف امروز معمول است، متذکر گردیده.
5ـ مسجد به  معنای  بیوت (خـانه‌های) پیامبران در قرآن وارد شده (باقی و همکاران ، 1381: 147).

2ـ1ـ3ـ تعریف مسجد از نظر پیامبر(ص)
«در تعریف مسجد از نظر پیامبر یک نکته مهم به چشم می‌خورد و آن اینکه در معرفی مساجد ماهیت آن را بیان داشته نه شکل و صورت آن را. بنابر تعریف پیامبر از مسجد، معلوم می‌شود مسجد جایی است و یا جایی باید باشد که شرافت حضور انبیا را دارا باشد و اطلاق خانه خدا بر آن صدق کند. فرهنگ پیامبر همان فرهنگ قرآن است. پیامبر اسلام در جای دیگری می‌فرماید: «همه زمین را برای من مسجد و طهور کردند» از این کلام پیامبر دو برداشت مفید میسور است: یکی اینکه هر جا شرایطی داشته باشد که با فرهنگ قرآن و سنت مطابقت کند (به عبارت دیگر بتواند مجلس انبیا، روشن به نور الهی و خانه خدا باشد) آنجا مسجد است. دیگر اینکه می‌گوید همچون یهود و نصاری نباشید که تنها و تنها معابد را محل عبادت می‌دانند. غرض از مسجد ملاقات با خدا است پس در هر جا این امکان فراهم شود آنجا مسجد است.
روایات بسیاری از پیامبر اسلام رسیده که با معرفی مسجد در واقع اهل مسجد را هم معرفی می‌کند، همچون «مسجد خانه متقین است»، «انسانهای مسجدی مؤمن هستند» و از این دست مطالب، که ضمن معرفی مسجد به اوصاف اهل آن نیز می‌پردازد» (باقی و همکارن، 1381: 153).

2ـ2ـ مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی
شکل‌گیری جامعه مدنی  معلول پیدایش شرایطی جدید در اجتماعات بشری می‌باشد. شاید بتوان مشخصات عمده این شرایط جدید را در دو محور زیر خلاصه کرد:
1ـ با  وقوع رنسانس در غرب و افزایش دانایی  و توانایی بشر در حیطه‌های مختلف، اندک اندک، طبقه متوسط به معنای علم جامعه شناسی در جوامع تبدیل به طبقه اکثریت گردید.
2ـ همپای تحولات پیش گفته، تغیرات شدیدی را در عرصه حاکمیت سیاسی در جوامع نیز شاهد هستیم به نحوی که معنای حاکمیت، ابزارهای اعمال حاکمیت و در کل فلسفه وجود حاکمیت تغییر نمود. کم کم به مردمان ساکن یک کشور نه «رعیت»، بلکه «تبعه» و پس از آن، «شهروند» خطاب گردید.
انواع سازمان‌ها در جامعه مدنی
در حالی که زمانی وجود سازمانی غیر دولتی ـ غیر سیاسی در جوامع امری غریب و نامأنوس می‌نمود (شکل افراطی آن را در فلسفه سیاسی کمونیسم و دولتهای رفاه شاهدیم) اما اکنون این سازمان‌های دولتی و سیاسی هستند که در مقایسه با سازمان‌های اقتصادی و سازمان‌های داوطلبانه غیر انتفاعی در اقلیت به سر می‌برند و فلسفه وجودی شان نیز ایجاد هماهنگی کلان بین دیگر سازمان‌های موجود در جامعه است. در این گونه جوامع مدرن، که در آنها جامعه مدنی شکل یافته‌ بسیاری از امور جامعه توسط نهادهای مدنی برآمده از مشارکت مدیریت شده مردم انجام می‌پذیرد. قسمت اعظم این نهادها را نهادهای غیر دولتی ـ غیر انتفاعی تشکیل می‌دهند که از آنها به عنوان سازمان غیر دولتی یا سازمان غیر انتفاعی یاد می‌شود.
بدین ترتیب انواع سازمان‌ها در جوامع امروزی عبارتند از:
1ـ سازمان‌های دولتی ـ انتفاعی همچون شرکت انحصاری دخانیات؛
2ـ سازمان‌های ـ غیر انتفاعی همچون سازمان تأمین اجتماعی، جمعیت هلال احمر، وزارتخانه‌های اجتماعی و ... ؛
3ـ سازمان‌های غیر دولتی ـ انتفاعی همچون تمامی شرکت‌های تجاری بخش خصوصی؛
4ـ سازمان‌های غیر دولتی ـ غیر انتفاعی مانند خیریه‌ها و عبادتگاه‌ها.
فعالیت‌های سازمان‌ها یا نهادهای جامعه مدنی در چهار گروه قابل دسته‌بندی است:
1ـ نمایندگی منافع و علایق گروه‌های خاص در رابطه با دولت و سایر بخش‌های جامعه
2ـ بسیج فعالان اجتماعی برای افزایش آگاهی و اعمال نفوذ
3ـ قانونگذاری و نظارت بر عملکرد دولت، رفتار و اعمال مقامات
4ـ فعالیت‌های توسعه‌ای و اجتماعی برای گروه‌هایی که نمایندگی آنها را بر عهده دارند.
سازمان‌های غیر دولتی ـ غیر انتفاعی با حضور در میان مردم و عمل در عرصه‌های خردی که معمولاً از دید دولت دور مانده است، ضمن جلب اعتماد مردم، علایق، مطالبات و نیازهای آنان را شناسایی و همچون نمایندگان مردم به دولت منعکس می‌کنند. از این رو با ایفای چنین نقشی بر اعتماد مردم به آن سازمان‌ها افزوده و با بسیج آنها در قالب سازمان‌های غیر دولتی به فرایند تصمیم‌گیری مردم در امور خود مدد می‌رسانند. به عبارت دیگر سازمان‌های غیر دولتی ـ غیر انتفاعی در این حوزه سیاست ساز بوده و به طور غیر مستقیم بر سیاست گذاری و برنامه ریزی دولت تأثیر می‌گذارند.
به طور کلی سازمان‌های غیر انتفاعی محصول اعتماد متقابل دولت و ملت هستند. ]افزایش[ دامنه اعتماد، موجب افزایش حضور مردم در سازمان‌های واسط می‌شود و افزایش سرمایه‌های اجتماعی، جامعه مدنی را فربه‌تر و کارکرد نهادهای آن را تسهیل و تسریع می‌کند. گسترش حضور مردم در نهادهای جامعه مدنی نقش آنان را در تعیین سرنوشت خویش پررنگ تر و فرایند مشارکت «توده‌ای» را به مشارکت تأثیر گذار، هدفمند، سازماندهی شده و فعال تبدیل می‌کند. لذا سازمان‌های غیر انتفاعی به دلیل ایفای نقش واسط و میانجی میان دولت و مردم و نیز فعالیت در عرصه‌های نمایندگی و بسیج عمومی، قانونگذاری، نظارت، فعالیت‌های اجتماعی و توسعه‌ای، موجب تسهیل روند مداخله و مشارکت مردم در امور خود و تسریع روند دموکراتیک سازی می‌شوند. بدین گونه جامعه مدنی به عنوان حوزه غیر دولتی ـ غیر انتفاعی هویت یافته و پایگاه اجتماعی دولت نیز گسترش می‌یابد.
انواع سازمان‌ها از نظر انگیزه اعضای آنها به نحو دیگری نیز تقسیم‌بندی می‌‌گردند:
1ـ سازمان‌هایی که انگیزه افراد از شرکت در آنها مبتنی بر ترس و در کل هنجارهای تنبیهی است همچون زندان؛
2ـ سازمان‌هایی که انگیزه افراد از شرکت در آنها مبتنی بر سود و کسب منفعت شخصی است مانند بنگاه‌های اقتصادی؛
3ـ سازمان‌هایی که انگیزه افراد از شرکت در آنها تعالی بوده و نفع شخصی مطرح نیست. در این سازمانها افراد به صورت داوطلبانه حضور می‌یابند. سازمان‌های غیر دولتی ـ غیر انتفاعی از این نوع به شمار می‌روند. (هسلبین و همکاران ، 1378)
«در یک نگرش اجمالی، اهداف این مؤسسات به شرح زیر خلاصه می‌گردد:
1ـ اهداف خدماتی ـ آموزشی؛
2ـ اهداف خدماتی ـ بهداشتی؛
3ـ اهداف خدماتی ـ فرهنگی؛
4ـ اهداف خدماتی ـ اجتماعی؛
5ـ اهداف توجه به گروه های ویژه (کودکان، زنان ، عقب افتادگان ، بیماران خاص مانند ایدز و سرطان ، تراکم جمعیت، گرسنگی، حقوق بشر و ... )؛
6ـ ما بدین تقسیم‌بندی موسسات دارای اهداف خدماتی ـ مذهبی را نیز می‌افزاییم همچون کلیساها، مساجد و هیأتهای مذهبی.»

2ـ3ـ تأثیر اسلام بر حیات مدنی مسلمانان
جوامعی که هم اکنون به عنوان جوامع مدرن یا جوامع مدنی از آنها یاد می شود حداکثر ظرف دو دهه اخیر به این دستاورد بشری دست یافته اند و انباشت تمام تجربیات تاریخی آنان هم اکنون ثمر داده است. اما اسلام به عنوان یک دین مترقی و خاتم ادیان الهی که برای رهنمون کردن بشر به سعادت ابدی و جاودان نازل شده است از همان ابتدا هیچ گاه سعادت ابدی و اخروی انسان را از سعادت دنیوی و مادی وی تفکیک نکرده است. این کامل از آنجا که عقیده دارد «دنیا، مزرعه آخرت است» با ظهور خویش، بذر مدنیت و تکامل دنیوی را نیز در جامعه بشری «پراکند» تا اعضای هر جامعه‌ای متناسب با ظرفیت و استعدادها و تجربیات بشری و سطح ادراک خود، این بذر را «بپرورانند». دستورهای این دین الهی در قالب کتاب آسمانی و جاوید آن «قرآن» و راهنمایی‌های پیشوایان این دین در عرصة امور دنیوی نیز بسترهایی مناسب را برای رشد و تکامل بشر ایجاد کرد. 1400 سال قبل که مدنیت در شبه جزیره عربستان به اندازه‌ای نبود که اقتضای ایجاد نهادهای مدنی کنونی را نماید، دین اسلام و پیامبر آن ، حضرت محمد(ص) با تأکیدی بسیار شدید بر ارزش تجمع و تأسیس نهادی به نام مسجد، این نیاز بشری را به بشر آن روزگار«شناساندند».
به عنوان مثال یکی از پدیده‌های اجتماعی که در اسلام بدان بسیار اهمیت داده شده است و اثری بسیار عمیق بر حیات بشری جوامع مسلمان داشته است پدیدة وقف می‌باشد.
«یکی از پیامدهای مهم وسعت وقف و کثرت موقوفات، پی‌افکندن نهادهای تمدنی و مدنی بود. گر چه جامعه ما (جامعه ایرانی) به لحاظ سیاسی و فرهنگی مطلقاً فاقد عنصر شهروندی بود اما در جهت نهادهای تمدنی دیگر گامهای بلندی برداشته شده بود. در زمانی که سراسر دنیای غرب در سلطه خشن و قرون وسطایی کلیسا بود و مظاهر تمدن و سازمان‌های اجتماعی امروز و نهادهایی مانند شهرداری، مراکز بهداشتی و سازمان‌های فرهنگی و... برای ارائه خدمات عمومی نه در غرب و نه در سایر نقاط جهان وجود نداشت، موقوفات و سازمان‌های اداره‌کننده آن به عنوان یک سازمان اجتماعی وسیع چنین خدماتی را ... انجام می‌دادند... در تمامی شهرهای بزرگ و کوچک و روستاها و دهات دور افتاده، هزاران مدرسه، بیمارستان، آب انبار، تیمارستان، حمام عمومی، کاروانسرا، قنات، مسجد و حسینه و ... که از محل سرمایه عظیم موقوفات فراهم شده و یا اداره می‌شود در اختیار مردم قرار می‌گرفت.... هزاران پزشک ، دانشمند و شاعر و فیلسوف به یمن این موقوفات برخاسته‌اند، کاری که اگر دولت می‌خواست انجام دهد، از عهده دولت خارج بود.» (باقی و همکاران 1381 : 235)
همچنین خداوند متعال در قرآن کریم در اکثر مواردی که اراده بر بیان همراهی و یاری خویش دارد گروه مؤمنان گروه صابران، گروه متقین و ... را شایسته همراهی خویش می‌داند.
«ان الله مع المتقین» (بقره / 194 و توبه / 36 و 123)
«ان الله مع الصابرین » ( بقره / 153 و انفال / 46)
«ان الله مع المؤمنین » (انفال / 19)
«ان الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون» (نحل / 128)
و حتی در بسیاری از آیات ، آنانی را که اهل فلاح و رستگاری می‌داند را با ضمیر جمع معرفی می‌کند (... اولئک المفلحون)
خطاب بسیاری از سخنان الهی در قرآن کریم به جماعت مردم (یا ایها الناس...) و یا جماعت مؤمنین (یا ایهالذین آمنوا...) می‌باشد.
در اسلام حتی بسیاری از امور عبادی و از جمله مهم‌ترین آنها (نماز) در صورت برگزار شدن به صورت اجتماعی است که ارزش اصلی خود را خواهد داشت. حتی در سیره پیامبر، در اقامه نماز، اصل بر جماعت می‌باشد و اقامه نماز فرادا، استثنا است.
«پیامبر گرامی اسلام بادیه نشینان عربی را که اسلام می‌آوردند از بازگشت به بادیه‌ها نهی می‌فرمودند و آنان را الزام به سکونت دائمی در محلی می‌نمودند.» (باقی و همکاران، 1380)
پیامبر اسلام و ائمه هدی(ص) نیز با عنایت به همین اصول ارزشمند اسلام، دست به تأسیس مسجد زدند و در آن روزگار به اقتضای شرایط زمان و مکان، آن را محل انجام بسیاری از امور اجتماعی علاوه بر امور عبادی نمودند.
«انواع فعالیت‌های مربوط به آموزش، امور قضایی، مشاوره، حل اختلاف، مراسم و جشن‌ها، ارتباطات عمومی، حرکت سیاسی، پر کردن اوقات فراغت، خدمات اجتماعی و رفاهی ، تعاون، امور دفاعی و مانند آنها در طول دوران‌های مختلف جوامع اسلامی در چارچوب مساجد انجام می‌شده‌اند.» (باقی و همکاران، 1381 : 241)
«مسلمان برای بسط مدنیت جدید به تأسیس مساجد اقدام می‌کردند و از این طریق تود? مسلمان را در یک چارچوب تازه سازمان می‌دادند.» (باقی و همکاران، 1381 : 107)
«مسجد مکانی برای عبادت، پایگاهی برای جهاد، مرکزی برای اجتماع مسلمانان، مدرسه‌ای برای تعلیم و تعلم اسلامی (و در کل) عرصه‌ای برای ورود مسلمانان به حیات مدنی است.» (باقی و همکاران ، 1381 : 242)
باتوجه به مطالب پیش گفته و همچنین نقش و کارکردهای مساجد در طول تاریخ به روشنی در می‌یابیم که مساجد در دوره‌های رونق خویش ، همچون یک سازمان غیر دولتی ـ غیر انتفاعی به ایفای نقش در جامعه اسلامی پرداخته‌اند.

2ـ4ـ کارکردهای مساجد در طول تاریخ
واژه کارکرد  در ادبیات علم جامعه شناسی در ادبیات علم جامعه‌شناسی به معنای نقش یا اثری است که هر پدیده در زنجیره پدیده‌هایی که با آنها مرتبط است باقی می‌گذارد. یک رشته کنش اجتماعی منظم، کارکرد اجتماعی نامیده می‌شوند.
باید توجه نمود که این تعریف از «کارکرد» ، تعریفی جامعه شناختی از ترجمة کلمه یادشده می‌باشد. همین واژه در ادبیات علم مدیریت نیز استفاده می‌شود. واژ? یاد شده در ادبیات علم مدیریت معنای بسیار محدودتری نسبت به علم جامعه شناسی دارد که علمای مدیریت آن را مترادف «فعالیت» یا حتی «وظیفه» برای یک بخش سازمانی دانسته‌اند.
هر چند کارکرد ابتدایی و اصلی مساجد ، کارکرد نیایشی آن بوده است و از مساجد به عنوان محلی برای برگزاری آیین‌ها و عبادات جمعی استفاده می‌شده است اما به هیچ وجه این کارکرد، تنها کارکرد مساجد نبوده است. همان طور که قبل از این هم ذکر گردید روح جمعی در بسیاری از دستورهای اسلام و عبادات اسلامی وجود دارد و علاوه بر آن اسلام اهمیت بسیار زیادی برای اجتماع مؤمنین قائل است. یکی از دلایلی که تنها امور عبادی صرف در مساجد انجام نمی‌شده، تعریف اسلام از عبادت می‌باشد. اسلام هر عملی را که به قصد قربت به خداوند متعال انجام گیرد، عبارت برمی‌شمارد. با این پیش زمینه و همچنین به تأسی از سیره و سنت نبوی مساجد توانستند در زمینه‌های بسیاری در جوامع اسلامی نقش ایفا نمایند و خلأ وجودی بسیاری از نهادها را پر نمایند.

2ـ4ـ1ـ کارکرد نیایشی
«خداوند هدف خلقت انسان را عبادت خود می‌داند و بهترین مکان برای این کار، مسجد است. از آیه کریم? قرآنی «و من اظلم ممن منع مساجد الله ان یذکر فیها اسمه ...» (بقره / 114)
استفاده می‌شود که مساجد محل عبادت و پرستش الهی است.
• آری، مسجد شریف‌ترین مکان برای خضوع و سجده بر درگاه الهی و از خود گذشتن و به خدا رسیدن است و نماز از جمله عباداتی است که در مسجد انجام می‌گیرد و گزاردن نماز در آن نسبت به مکان‌های دیگر ثواب بسیار بیشتری دارد. به یقین اگر نماز به جماعت برگزار شود ثواب آن باز هم به مراتب بیشتر خواهد بود.
• از جمله عبادات در مسجد، نماز بزرگ جمعه است که کار عبادی ـ سیاسی مسلمانان است که هر هفته در شهرهای مهم کشور جمع می‌شوند، هم خدا را می‌پرستند و هم در برابر دشمنان دینی آمادگی خود را اعلام می‌دارند. نماز در مسجد آن قدر ارزش دارد که حتی انتظار در مسجد برای برپایی نماز، خود عبادت است و رسول خدا(ص) در این مورد می‌فرماید: «نشستن در مسجد به انتظار نماز، عبادت است مادامی که حدثی از او سرنزند. عده‌ای پرسیدند: ای رسول خدا حدث چیست؟ فرمود: غیبت کردن». (مجلسی، ج 83 : 384)
• از دیگر عباداتی که در مسجد انجام می‌گیرد دعا و مناجات است، از این رو به خصوص بعد از انقلاب، خواندن ادعیه‌ای چون کمیل، توسل، ندبه و... رونق بیشتری یافته است. چه اینکه در روایت آمده است دعای دسته جمعی به اجابت مقرون است.
• اعتکاف نیز عبادتی است که در مسجد انجام می‌گیرد. اعتکاف، یعنی اقامت در مسجد به قصد انجام اعمال مخصوص با شرایط و آداب ویژه که تزکیه و تصفیه روح از تمام معاصی را به دنبال دارد.»
• «مراسم دیگری مثل خطبه‌های اخلاقی و دینی، عزاداری امام حسین(ع)، ختم اموات و انواع جلسات ذکر و قرائت قرآن که به طور معمول در مساجد انجام می‌شوند به واسطه محتوا با ماهیت (نیایشی) مسجد سنخیت پیدا کرده اند.» (باقی و همکاران،1381 : 242 )و در مساجد برگزار گردیده‌اند.

2ـ4ـ2ـ کارکرد آموزشی
بعد از کارکرد نیایشی، قوی‌ترین کارکرد مساجد در طول تاریخ، کارکرد آموزشی آنها است. این کارکرد بالاخص در دوران قبل از پیدایش نهاد های مدرن بسیار پر رنگ بوده؛ به گونه‌ای که در اکثر جوامع مسلمان سیستم تعلیم و تربیت حول محور مساجد شکل گرفته بود.
«در روایتی رسول اکرم(ص) می‌فرماید: هر نشستی در مسجد بیهوده است مگر اینکه برای سه کار باشد: خواندن قرآن، ذکر خدا، سؤال از علم و دانش (مجلسی، ج 77 : 86).
ما در تاریخ نیز می‌خوانیم که پیامبر در مسجد خویش آیه‌های قرآن، احکام و معارف دینی و حتی مسائل تاریخی را به مردم آموزش می‌داد. جلسات آموزش نیز با نبود آن حضرت ادامه می‌یافت؛ زیرا استاد و مدرس کلاس‌های آموزشی مسجد النبی، تنها پیامبر نبود. افراد دیگری نیز که از صلاحیت‌های علمی لازم برخوردار بودند اداره این جلسات را بر عهده داشتند: عبدالله بن رواحه که شخصیتی علمی بود جلسات مربوط به توحید و معاد و مسائل اعتقادی را اداره می‌کرد.
...

5ـ نتیجه‌گیری
هدف کلی از انجام این تحقیق، یافتن مدل مطلوب رسالت و مدیریت مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه از طریق انجام تحقیق کتابخانه‌ای و سپس توصیف مساجد موفق کنونی (که الزاماً از نظر مدل به دست آمده موفق نیستند) طبق مدل با استفاده از روش پیمایشی است. به عبارت دیگر این تحقیق تلاش دارد تا به سؤالات زیر پاسخ دهد:
1ـ مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از نوع مذهبی در جامعه کنونی ایران چه کار کردها (رسالت‌ها) ی مطلوبی می‌تواند داشته باشد؟
2ـ مساجد کنونی موفق، به ایفای کدامیک از این کار کردها (رسالت‌ها) می‌پردازند؟
5ـ1ـ در مورد سؤال اول ، با بررسی ادبیات نظری تحقیق، محقق به دو مدل در تبیین علت رخوت و انزوای کنونی مساجد دست یافت و سپس مدل مدیریت راهبردی را برای برون رفت از این وضعیت برای مساجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه پیشنهاد نمود. (به قسمت سوم مقاله مراجعه کنید)
5ـ2ـ اما در مورد سؤال دوم نیز، این تحقیق با عملیاتی کردن مدل مدیریت راهبردی در دو بعد فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیر نیایشی، چهار مسجد را به صورت «مطالعه موردی» بررسی نمود. نتایج حاصل از این مطالعه را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
در هر دو بعد فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیر نیایشی امتیازات کسب شده هر مسجد کمی بیش از حد متوسط و در حدود 60 درصد کل امتیاز در نظر گرفته شده است. بنابراین حدس محققان مبنی بر جدی نبودن میزان موفقیت این مساجد، به حقیقت نزدیک است.
از سوی دیگر تفاوت معنا داری بین دیدگاه‌های دو گروه متولیان مساجد و استفاده کنندگان مشاهده نمی‌شود.