عنوان مقاله: شکوفایی خلاقیت کاربردی
مولف/مترجم: سید رضا سید جوادین ، امیر کرمی
موضوع: مفاهیم نوین در سازمانها
سال انتشار(میلادی): 2007
وضعیت: تمام متن
منبع: ماهنامه تدبیر-سال هجدهم-شماره 183
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com
چکیده:
در دوران آموزشی، چه در مدرسه و چه در دانشگاه هیچگاه این موضوع که چگونه تفکر خلاق داشته باشیم، مورد توجه واقع نمی‏شود و صرفا از ما خواسته می‏شود که موضوعات ارائه شده را همانگونه که بیان شده است، دقیق و بدون هیچگونه خلاقیت و نوآوری به استاد تحویل دهیم .  این مقاله در پی‏آن است در وهله اول اهمیت این موضوع را روشن کند و سپس با شناخت تواناییهای ذهنی، روشهایی را برای تقویت تفکر خلاق ارائه دهد . در ادامه نقش این تفکر در برقراری ارتباطات مناسب و همچنین نحوه دست‌یابی به این تفکر مورد بررسی قرار می‏گیرد .

مقدمه
بسیاری از مردم به اشتباه بر این باورند که به وسیله کامپیوتر می‏توان بدون بهره‏گیری از همان مهارتهای حل مسئله که تاکنون مورد استفاده بوده‏اند، مبادرت به حل مسائل پیچیده نمود.ولی برای بهره جستن از امکانات کامپیوتر می‏باید تواناییهای حل مسئله را در خود تقویت کنیم.اگر ما مغز خود را در مسیر طرح سؤال ، جست و جو وخلاقیت قرار دهیم، میزان بهره‏وری خود را افزایش داده‏ایم.
با بکارگیری مهارتهای حل خلاقانه مسئله راه حلهای نوآورانه و افکار جدید برای حل مسئله یا نیازی مشخص،به ذهن خطور می‏کند.چنین افکاری از راه‏حلهای معمول کاملاً متمایزند و کیفیت بالاتری دارند.از آنجا که مهارتهای حل مسئله، افکار تحلیلی و تخیلی را در هم می‏آمیزد، باعث ایجاد تعادل در تفکر می‏شود.همان گونه که تفکر شهودی برای دست‌یابی به نتایج برتر حائز اهمیت است،تفکر انتقادی و ساختاری نیز دارای اهمیت است.

تعریف خلاقیت
- آلبرت رنت گیورگی : خلاقیت عبارت است از نگاهی متفاوت به پدیده‏هایی که سایر مردم نیز آنها را می‏نگرند.
- ادوارد : خلاقیت ارتباط بین تصویر و اندیشیدن ایده‏های نو و ارائه محصول ، فرایند و خدمات نوآورانه است.
- ویلیام جی ریف (استاد و مدیر مهندسی سیستم‏های کارخانه‏ای جنرال‏موتورز) : خلاقیت واکنشی اکتسابی در برابر موقعیت است که از انرژی اطلاعات و دیگر منابع ضروری برای یک مسئله نشأت می گیرد.

ویژگیهای ‏تفکر ‏در چهار ربع مغز
ویژگیهای تفکر تحلیلی‏ ربع اول:
تفکر ربع اول، واقعی، تحلیلی، کمی، فنی، منطقی، استدلالی و انتقادی است. این ربع با تحلیل داده‏ها، ارزیابی ریسک، آمار، بودجه های مالی و محاسبات، همچنین با سخت افزار فنی،‌حل مسئله تحلیلی و تصمیم گیری بر اساس منطق و استدلال سروکار دارد. فرهنگ ربع اول، ماده‏گرایانه، آکادمیک (آموزشگاهی) و مستبدانه است. این ربع، عملکردگرا است.
موضوع ها و حرفه های مورد پسند:
افرادی که تفکر ربع اول را ترجیح می‌دهند، ترجیحاتی نیز برای موضوعهای خاصی در حرفه های مشخص دارند. قلمروهای درسی مورد پسند آنها، حساب، جبر، و حسابداری به علاوه علوم و فناوری است. و درمجموع، مهندسان، دانشمندان کامپیوتر، تحلیل گران و تکنسین ها، بانکداران و فیزیکدانان، تفکر ربع اول را ترجیح می دهند. افرادی که تفکر ربع اول دارند، درباره « خط پایان» یا « دریافت واقعیتها» یا « تحلیل انتقادی» صحبت می‌کنند. به این افراد « خوره اعداد» یا « ماشین های انسانی» گویند.
پای استدلالیون چوبین بود
پای چوبین، سخت بی تمکین بود
(مولانا)
اگر شما یک متفکر ربع اول باشید، ترجیح می‌دهید به صورت زیر بیاموزید و رفتار کنید:
- جمع آوری داده ها و اطلاعات.
- سازماندهی منطقی اطلاعات در یک چارچوب، نه تا آخرین جزء.
- گوش کردن به سخنرانیهای اطلاعاتی.
- مطالعه کتب درسی ( بیشترین کتب درسی برای متفکرین ربع اول نوشته شده اند.)
- مطالعه مسائل و راه حلهای نمونه.
- تفکر همراه با تولید ایده.
- انجام تحقیقات کتابخانه‏ای.
- انجام تحقیق با استفاده از روش علمی.
- فرضیه سازی و سپس آزمون فرضیه برای اینکه دریابید آن فرضیه درست است یا نه .
- قضاوت در مورد ایده ها بر اساس واقعیات‌، معیارها و استدلال منطقی.
- انجام مطالعات موردی فنی.
- انجام مطالعات موردی مالی.
- سر و کار داشتن با سخت افزار و اشیا تا با افراد.
- سر و کار داشتن با واقعیت و زمان حاضر تا با امکانات آینده.
- سفر به فرهنگ های دیگر برای مطالعه مصنوعات فنی.
فعالیتهایی برای تمرین تفکر ربع اول:
- در مورد موضوع یا مسئله ای خاص، اطلاعات جمع آوری کنید.
- اطلاعات جمع آوری شده را به طور منطقی دسته بندی کنید.
- نمودار، فلوچارت و طرح کلی از اطلاعات و داده ها تهیه کنید.
- در مورد موضوعی خاص، یک تحقیق کتابخانه ای یا ساده انجام دهید.
- با مطالعه در مورد ماشینی که زیاد مورد استفاده قرار می گیرد، کارکرد آن را دریابید.
- اجزای یک وسیله کوچک از کارافتاده را از هم جدا کنید. کشف کنید که با هر یک از اجزا چه کاری می توانید انجام دهید.
- یک موقعیت مسئله ای جاری را در نظر بگیرید و آن را به اجزای اصلی اش تجزیه کنید.
ویژگیهای تفکر در ربع دوم:
تفکر ربع دوم، سازمان یافته، با توالی، کنترل‏شده، برنامه‏ریزی شده، محافظه‏کار، ساختاریافته، مشروح، منظم و با پشتکار است. سروکار آن با اجرا، طراحی تاکتیکی، شکل سازمانی، حمایت، به اجرا در آوردن راه حل، حفظ وضع موجود واگرهای امتحان پس داده است. فرهنگ آن سنتی، بوروکراتیک و قابل اعتماد است. تولیدگرا و وظیفه طلب است.
موضوعها و حرفه های مورد پسند:
افرادی که تفکر ربع دوم را ترجیح می‌دهند، دوست دارند که موضوعات مختلف بسیار ساختاریافته و با توالی سازماندهی شده باشند. طراحان، بوروکرات‏ها، مدیران اجرایی و دفترداران، نمایانگر تمایل فکری ربع دوم هستند. افرادی که ربع دوم را ترجیح می‌دهند، درباره « ما همواره این کار را به این صورت انجام داده ایم» یا « قانون و نظم» یا « خود انضباطی» و یا « آن را بی خطر بازی کن» صحبت می کنند. آنها را « مشکل پسند (ایرادگیر)» و یا « سخت کوش» می‏نامند.
اگر شما یک متفکر ربع دوم باشید، ترجیح می‏دهید به صورت زیر یاد بگیرید و عمل کنید:
- پیروی از دستورالعملها به جای سعی بر انجام کاری به روشی متفاوت.
- انجام مسائل تکراری و مشروح تکلیف.
- آزمون تئوری ها و روشها به منظور یافتن اشکالات آنها.
- انجام قدم به قدم کار آزمایشگاهی.
- نگارش گزارش با توالی درباره نتایج آزمایشها.
- استفاده از یادگیری و آموزش برنامه ریزی شده.
- یافتن کاربردهای عملی دانش فرا گرفته شده؛ تئوری کافی نیست.
- طراحی پروژه ها: زمان بندی کردن، سپس اجرا مطابق با برنامه.
فعالیت هایی برای تمرین تفکر ربع دوم:
- پروژه ای را با نوشتن هر گام با جزئیات، طراحی کنید. سپس آن را انجام دهید.
- یک سیستم بازرگانی برای کارهای دفتری و مکاتبات خود تهیه کنید.
ویژگیهای تفکر در ربع سوم :
تفکر ربع سوم، حسی، احساسی، انسان‌گرا و نمادین است. این ربع با آگاهی از احساسات، هیجانات فیزیکی، ارزشها، موسیقی و ارتباطات سر و کار دارد. این ربع برای تدریس و تربیت لازم است. فرهنگ ربع سوم، انسان گرایانه، همیارانه و معنوی است. این ربع، ارزش‏طلب و احساس‏گراست. مهاتما گاندی، مصلح اجتماعی هند، از این دسته افراد است.
موضوعها و حرفه های مورد پسند:
افرادی که تفکر ربع سوم را ترجیح می‌دهند، برای موضوعات خاصی تمایل نشان می دهند و به جای اینکه تنها کار کنند، در فعالیتهای گروهی کار می کنند. معلمان، پرستاران، مددکاران اجتماعی و موسیقی‌دانها تمایل بسیار شدیدی به تفکر ربع سوم دارند، گرچه موسیقی‏دانان و آهنگ‏سازها، هنگام تحلیل و ارزیابی یک موسیقی و اجرای آن، تفکر نوع اول را درگیر می کنند.
افرادی که تفکر نوع سوم‌ دارند، درباره «‌خانواده» یا « کار تیمی» یا « رشد شخصی» و « ارزشها» صحبت می کنند.
اگر شما یک متفکر ربع سوم باشید، ترجیح می دهید به روشهای زیر یاد بگیرید و عمل کنید :
- گوش کردن و سهیم شدن در ایده‏ها.
- برانگیختن خود با پرسیدن دلیل؛ به دنبال معنای تازه‏ای گشتن.
- تجربه کردن ورودیهای حسی.
- استفاده از فرصتهای مطالعه گروهی و بحثهای گروهی.
- استفاده از مطالعات موردی فردمحور.
- احترام به حقوق و نظرات دیگران؛ افراد مهم هستند، نه اشیا.
- یادگیری از راه تدریس به دیگران.
- یادگیری از راه لمس‏کردن، احساس‏کردن و یا استفاده از ابزار و دستگاهها.
- مطالعه مقدمه یک کتاب برای یافتن سرنخهایی از منظور نویسنده.
فعالیتهایی برای تمرین تفکر ربع سوم:
- هنگامی که در یک گفتگو قرار می‏گیرید، بیشتر زمان را صرف گوش‏کردن به فرد مقابل کنید.
- در یک گروه مطالعه کنید و یا یک پروژه گروهی انجام دهید.
- در مورد کارهایی که دیگران برای شما انجام داده اند، بیاندیشید و روشی برای تشکر از آنها بیابید.
ویژگیهای تفکر در ربع چهارم:
تفکر ربع چهارم، بصری، کل‏نگر، نوآور، استعاری، خلاق، تخیلی، مفهومی، فضایی، انعطاف‏پذیر و شهودی است. این ربع با زمانهای آینده، امکانات، ترکیب، بازی، رؤیا، دورنمای هدف دار، طراحی‏استراتژیک، تحول و نوآوری سر و کار دارد. فرهنگ ربع چهارم، اکتشافی، مبتکر و آینده‏گراست. بازیگوش، مستقل و ریسک طلب است. پابلو پیکاسو و لئوناردو داوینچی، تمایل زیادی به تفکر این ربع داشتند.
موضوعها و حرفه های مورد پسند:
افرادی که تفکر ربع چهارم را ترجیح می دهند، موضوعاتی مانند هنر و هندسه و معماری را می پسندند. مؤسسان، کاوشگران، هنرمندان و دانشمندانی که در تحقیق و توسعه درگیر هستند، تمایل شدیدی به ربع چهارم دارند.از این افراد غالباً اینطور یاد می‌شود که « در آسمانها سیر می کنند» یا « بی نظم» و یا « رؤیایی و غیر واقع بین» هستند.
- بدون بازی با تخیل، هیچ اثر خلاقانه‏ای تا به حال پا به عرصه وجود نگذاشته است. دینی که ما به بازی تخیل داریم، غیر قابل محاسبه است.( کارل گوستاو یونگ، انواع روانشناسی،1923)
اگر شما یک متفکر ربع چهارم باشید، ترجیح می دهید به روشهای زیر یاد بگیرید و عمل کنید:
- به دنبال تصویر و متن کامل یک موضوع جدید هستید، نه جزئیات آن.
- پیشقدم می شوید و به طور فعال درگیر کارها می شوید.
- شبیه سازی انجام می دهید.
- از وسایل بصری در سخنرانیهایتان استفاده می کنید.
- مسائلی را که پاسخهای ممکن بسیاری دارند را حل می کنید.
- زیبایی خود مسئله و راه حل آن را ارج می نهید.
- جلسه طوفان فکری را رهبری می کنید. ایده‏های عجیب و نه خود تیم مورد نظر است.
- آزمایش می کنید و با ایده ها بازی می‌کنید.
- امکانات پنهان را بررسی می کنید.
- درباره گرایشها می اندیشید.
- ایده ها و اطلاعات را ترکیب می کنید تا چیز جدیدی بیابید.
- از بحثهای موردی آینده گرا استفاده می‌کنید.
- فقط برای سرگرمی از روشهای متفاوتی برای انجام کاری استفاده می کنید.
فعالیتهایی برای تمرین تفکر ربع چهارم:
- به تصویر کامل یک مطلب و نه جزئیات آن بنگرید.
- تحقیقی در مورد یک گرایش انجام دهید: سپس حداقل سه حالت توسعه متفاوت برای آینده پیش بینی کنید.
- سؤالهای اگر و آنگاه بپرسید و پاسخهای متفاوتی را بیابید.
- به خود مجال خیال بافی بدهید.
- در زمان حل مسئله، دو یا سه راه متفاوت برای آن بیابید.
- مسائلی را که احتیاج به یورش فکری دارند، حل کنید.
- زیبایی یک طراحی یا معماری یا هر هنر دیگر را ارج نهید.
- با وسایل بازی مختلف بازی کنید.
- نقاشی و طراحی بیاموزید.
- بررسی کنید چه طور موضوع خاصی می‏تواند بر دیگر مطالبی که می دانید، مربوط شود.
- در نگارش و یا زمان توضیح یک مفهوم یا ایده، از قیاس و استعاره استفاده کنید.
با توجه به مطالب این قسمت نتیجه می‏گیریم که برای داشتن تیمی قوی نیاز به افرادی داریم که در مجموع دارای تمام تمایلات مغزی باشند و این کار با استفاده از ویژگیهای ربعهای مغز صورت می گیرد.

چگونه به تفکر و تخیل خلاق دست یابیم ؟
شرکتهایی در اقتصاد نوین موفق خواهند بود که بتوانند به طور مستمر انتظارات مشتریان را برآورده سازند و از آن نیز فراتر روند. بخشی از این معادله نیازمند وجود عناصری از نوآوری و خلاقیت نزد نیروی کار است. بدون مراقبتهای مستمر از بهبود اوضاع فعلی، سازمان در یک فرایند پیشرفت جزئی و غیر متمرکز قفل می شود، موقعیتی که برخی از شرکتهای انگلیسی که سابقه درخشانی داشته‏اند ، دچار آن شده اند.اما شما چگونه می توانید حس خلاقیت خود را پیدا کنید؟
-1 ایمان داشته باشید که می‏توانید موفق شوید. وقتی ایمان داشته باشید که می‏توانید کاری را انجام دهید، ذهن شما خودبه‏خود راههای انجام آن را می‏یابد. ایمان به راه حل، دست یابی به آن را آسان می کند.
در اینجا دو راه حل ارائه شده است که به شما کمک می کند به یاری ایمان از قدرت خلاقیت برخوردار شوید:
الف- کلمه ناممکن را از فرهنگ لغات خود خارج کنید.
ب- به چیزی بیاندیشید که زمانی دوست داشتید آن را انجام بدهید ، اما به دلایلی که آن را ناشدنی می‏پنداشتید، از انجام آن خودداری کرده بودید . حالا سعی کنید فهرستی از دلایلی که ثابت می‏کند می توانید آن را انجام دهید ، تهیه کنید . بسیاری از ما‌، تنها به این دلیل که فکرمان را روی دلایل ناتوانی خود متمرکز می‏کنیم، آرزوهای خود را به بند کشیده و سرکوب کرده‏ایم ، حال آنکه تنها چیزی که شایسته است ذهن خود را به آن معطوف کنیم ، توانایی‌هایمان است.
-2 اجازه ندهید سنتهای دست و پاگیر ، ذهن شما را فلج کنند. افکار نو را پذیرا شوید . جستجوگر باشید. راههای جدید را امتحان کنید . در هر کاری که انجام می‏دهید پیشرو باشید.
در اینجا سه راه را برای مقابله با تفکر سنتی را می‏بینید :
الف- به نظرات افراد توجه کنید. فکرهای جدید را پذیرا شوید.با این افکار منفی مبارزه کنید؛ «نتیجه نمی دهد»، «نمی شود»، «بی‌فایده است»
ب- پیوسته در حال جستجو باشید. خبرهای جدید را امتحان کنید.
پ- پیشرو باشید ، نه دنباله رو . نگویید «در جایی که کار می‏کردم ، از این روش برای انجام کارها‏یمان استفاده می‏کردیم،بنابراین در اینجا هم باید طبق همان شیوه عمل کنیم» بلکه بگویید : چطور می‏شود این کار را بهتر از آنچه که در گذشته انجام می‏دادیم‌، انجام دهیم؟
-3 هر روز از خودتان بپرسید «چطور می‏توانم کارم را بهتر انجام بدهم؟» شعار جنرال الکتریک این است :موفقیت مهمترین محصول ماست_
-4 از خودتان بپرسید. «چطور می‏توانم بیشتر کار کنم؟» توانایی یک برداشت ذهنی است.
اگر متقاعد شده‏اید که انجام بیشتر و بهتر کارها مقرون به صرفه است ، این دستورالعمل دو مرحله را انجام بدهید:
الف- مشتاقانه پیشنهادهایی را برای کار بیشتر کار بپذیرید. کسی که مسئولیت کاری را به شما واگذار می‏کند ، در حقیقت روی شما حساب می‏کند. پذیرفتن مسئولیتهای بزرگتر در کار ، شما را برجسته تر می‏کند و نشان می‏دهد که ارزش بیشتری دارید .
به قول دکتر شوارتز :« از تجربه های تلخ گذشته آموخته‏ام که آدمهایی که وقت زیادی دارند، شریک و همکار خوبی نیستند.»
و یا به عبارت دیگر «هر چه وقت کمتری برای کار کردن داشته باشم، کارهای بیشتری انجام می دهم.»
ب- روی این نکته تمرکز کنید که «چطور می‏توانم بیشتر کار کنم؟»
بعضی از این جوابها ممکن است شامل برنامه‏ریزی بهتر ، انضباط بیشتر و یا مختصر و مفید‏کردن فعالیتهای روزمره، یا کلا"حذف امورغیرضروری باشد.
-5 سوال‏کردن و شنیدن را تمرین کنید. انسانهای بزرگ فقط می‏شنوند و انسانهای کوچک فقط حرف می زنند.
این برنامه سه مرحله ای را برای تقویت تفکر خلاق ، از طریق پرسیدن و شنیدن اجرا کنید :
5 –1 - دیگران را تشویق به حرف‏زدن کنید. در گفتگوهای شخصی یا در جلسات گروهی‌، با عبارتهای بر انگیزنده نظیر اینها از مردم حرف بکشید: «از تجربیاتت برایم بگو...» یا «فکر می کنید راجع به این کار چکار باید کرد؟» اگر دیگران را تشویق به حرف‏زدن کنید، به پیروزی دوقبضه‌ای دست می یابید. می توانید مواد خامی برای تولید اندیشه‏های خلاق به دست آورید و در ضمن ، دوستان خوبی پیدا کنید. برای به دست آوردن محبت مردم هیچ راهی تضمین شده‏تر از تشویق آنان به حرف زدن نیست.
-5 -2 دیدگاههای خود را از طریق پرسشهایی که طرح می‏کنید ، محک بزنید. اجازه بدهید که دیگران در اصلاح افکارتان به شما کمک کنند. لازم نیست هر فکری را که به نظرتان می‏رسد، مانند واژه یا عبارتی که روی یک صفحه طلا نقش بسته است، اعلان کنید. اول جوانب کار را بسنجید.
5-3 - به چیزی که طرف مقابل می‏گوید‌، خوب گوش کنید. گوش کردن به معنای آن است که اجازه دهید حرفهایی که زده می‏شود ، در ذهنتان رخنه کند.
-6 دید خود را گسترش دهید.
دراینجا دو راه برای دریافت محرکهای ذهنی وجود دارد:
اول با حداقل یک گروه صنفی که روی مسائل شغلی شما تاثیر می‏گذارند ملاقات مستمر و ارتباط داشته باشید.
دوم با حداقل یک گروه که بیرون از حوزه علاقه‏های شغلی شما فعالیت می‏کنند مشارکت و ارتباط داشته باشید.
-7 همه چیز را به پرسش بگیرید.
هیچ چیز فارغ از نقد نیست. با آزادی کامل هر چیز و همه چیز را به طور مطلق به چالش بگیرید؛ هر چیزی که فکر می‏کنید در راه ایجاد یک سازمان به واقع بزرگ به کار گرفته می‏شود. اگر خود را در موقعیتی دیدید که می‏گوید: «آن راه نتیجه نمی‏دهد، چون همانی نیست که معمولا کارها را از طریق آن انجام می‏دهیم»، معلوم می‏شود که چارچوب فکری درستی ندارید.
-8 هر روز را با یک ایده آغاز کنید .
در پایان کار 10 دقیقه بنشینید و فکر کنید که در آن روز کارها چطور انجام داده اید و چگونه می‏توانستید آنها را بهتر انجام دهید.در پایان هفته نیز به ایده‏های خود نظری بیافکنید و ببینید با کدام یک عملا می‏توانید کنار بیایید.کاملا درست است بیشتر ایده‏های شما بسادگی انجام شدنی نیست، اما شما آنهایی را می‏خواهید که چنین باشند.
-9 تنوع طلب باشید .
یکی از موانع بر سر راه خلاقیت شخصی ما مسیر عادت شده‏ای است که برای خود خلق می‏کنیم.پس خود را از این مسیر بیرون بکشید و راههای جدیدی را بیازمایید. کارهای پژوهشی بخوانید و فقط به رشته تخصصی خود بسنده نکنید ،آنگاه ببینید چگونه به کار شما ارتباط پیدا می‏کنند و چگونه می‏توانید به کمک آنها کار خود را بهبود ببخشید.

سه راه شکوفا کردن و برداشت ایده ها
-1 نگذارید افکار از ذهنتان فرار کنند. آنها را روی کاغذ بیاورید.
-2 ایده هایتان را مرور کنید .آنها را دائما در پرونده‏ای که در جریان است ، ثبت کنید. محل بایگانی شما می‏تواند یک کمد مجهز یا کشوی یک میز تحریر باشد.
-3 ایده‏هایتان را به کار برید و آبیاری کنید‌. آنها را رشد دهید. راجع به آنها فکر کنید . ایده‏های متجانس را به هم پیوند دهید. هر مطلبی که به شکلی با ایده شما در ارتباط است ، بخوانید.

نتیجه‏گیری
همواره باید به خاطر داشته باشیم که صرفه به خاطر سپردن مطالب هیچ سودی را عاید نمی‏کند، بلکه خلاقیت در استفاده از این مطالب نقش موثری در پیشرفت انسان ایفا می‏کند . خلاقیت منحصر به افراد خاصی نیست و می‏توان آن را در خود ایجاد و تقویت کرد . برای انجام این مهم باید ذهن و تواناییهای آن را شناخت و در زمان مناسب با تقویت آن از آن استفاده کرد . خلاقیت نه‏تنها نقش موثری در رشد فردی دارد بلکه می‏توان از آن در ارتباط با دیگران استفاده کرد .

منابع
-1 لامسدین مونیکا و ادوارد ، تفکر خلاق و حل خلاقانه مسئله ، ترجمه : حائری زاده خیریه ، محمد حسین لیلی ، نشر نی
-2 ساروخانی باقر ، درآمدی بر دایرة المعارف علوم اجتماعی ، انتشارات کیهان
-3 گزیده مدیریت شماره 22
-4 شوارتز، جادوی فکر بزرگ ، ترجمه بخت آور ژن