عنوان مقاله: نگاه نهج البلاغه به نظریه تصمیم (2)
مولف/مترجم: محمد نجف‌زاده
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار(میلادی):
وضعیت: تمام متن
منبع:
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com
 
تأکید نهج البلاغه بر عقلانیت مبدأ و معاد فلسفه زندگی
در آموزه‌های پوزیتویسیتی،‌دین، خدا، اخلاق،‌ارزشها، اهداف ناب و متعالی و هر آنچه که با حواس تجربی قابل ادراک نباشد،‌متافیزیکی به شمار می‌آید و از دایره عقلانیت خارج می‌گردد؛ اما خردورزی نهج البلاغه، در توجه هر چه بیشتر به این امور است.

... و لا تکونوا کجفاه الجاهلیه،‌لا فی الدین یتفقهون و لا عن الله یعقلون(خطبه 166)
همچون ستم‌پیشگان جاهلیت نباشد، که نه از دین آگاهی داشتند و نه در خدا اندیشه می‌کردند (نهج البلاغه، ص 319)
کفاک من عقلک ما اوضح لک سبیل غیک من رشدک    (قصارالحکم،‌)
از نفع عقل همین تو را کافی است که راه گمراهی را از رستگاری نشانت دهد. (نهج البلاغه، ص 730)
در پاره‌ای موارد نهج البلاغه پس از بیان گوشه‌هایی از عظمت الهی، عقل را در برابر عظمت و قدرت الهی خاشع و خاضع توصیف می‌کند،‌نه اینکه پای عقل را از ورود به چنین حوزه‌هایی کوتاه بداند. از جمله، آنجا که به خلقت شگفت‌انگیز طاووس اشاره می‌فرماید:
فاقام من شواهد البینات علی لطیف صنعته و عظیم قدرته،‌ما انقادت له العقول معترفه و مسلمه له(خطبه 165)
و شواهد و نمونه‌هایی از لطافت صنعتگری و قدرت عظیم خویش بپا داشته، چندان که تمام اندیشه‌ها را به اعتراف واداشته و سر به فرمان او نهاده‌اند (نهج البلاغه،‌ص311)
باید به تفاوت میان عقلانیت اسلامی و غربی توجه لازم مبذول شود. آنچه قابل توجه است آنکه، غرب پس از رنسانس به دنبال آن بود که برای عقلانی سازی ـ به زعم خود ـ میان حوزه‌های مختلف انسانی انفکاک برقرار نماید. یعنی حریم دین، حکومت،‌علم، زندگی و... از یکدیگر جدا باشد. نتیجه این عمل آن شد که دین، که پیش از آن،‌بر تمامی ابعاد زندگی بشری از علم، اقتصاد و حتی حریم خصوصی افراد حاکمیت داشت به حاشیه رانده شد و علوم تجربی،‌وظیفه تنظیم مناسبات انسانی را بر عهده گرفت. سکولاریسم در حوزة دین، دموکراسی در حوزة حکومت و نسبیت در حوزة اخلاق از جمله ثمرات این حرکت بود. «مارکس وبر» جامعه شناس معروف آلمانی و نظریه پرداز توانمند علوم اجتماعی ـ که نظریه بوروکراسی وی جایگاهی رفیع در حوزة تئوریهای سازمانی دارد ـ فرآیند عقلانی سازی غربی را به دو مرحله تقسیم می‌کند که مرحله اول آن یعنی عرفی سازی جامعه، ‌به وسیله کمرنگ شدن نقش دین، تحقق می‌یابد. در حقیقت عقلانیت غربی یک عقلانیت کالونیستی و سکولار است (مجید محمدی،‌، صفحات 150-2)
در نقطه مقابل، اسلام ـ در مفهوم ناب آن ـ درصدد آن است که با تبیین و تنظیم جهان بینی و ایدئولوژی و در نتیجه تریبت و تأدیب انسانها بر تمامی جوانب زندگی آنها سایه افکند و  همه چیز زندگی انسانها را تحت هدایت و نظارت دستورات حیات بخش خود قرار دهد. این مسأله نشان می‌دهد که عقلانیت دینی و عقلانیت غربی در دو مسیر مجزا حرکت می‌کنند و دو هدف متفاوت را طی می‌کنند.
برخلاف باورهای پوزیتویستی،‌دستیابی به عقلانیت عینی و شناخت کامل ممتنع نیست. یعنی در صورتی که بشر نقصان عقل را به سنت تکمیل نماید، می‌تواند به عقلانیت کامل راه یابد و فلسفه بعثت رسل چیزی جز این نیست.

ب‌ـ عناصر تشکیل دهنده تصمیم از دیدگاه نهج البلاغه
اینکه در نظریه رفتار اداری،‌«رفتار» و «تصمیم» معادل یکدیگرگرفته شده‌اند، اگر در حد تعریف و وضع اصطلاح باشد، سخنی در آن نیست؛ اما واقعیت این است که این موضوع به لفظ محدود نمی‌شود بلکه از مبانی فراتئوریک نظریه رفتار اداری و اندیشه انسان اقتصادی ناشی شده و بر تمامی ابعاد نظریه رفتار اداری و تئوری پردازیهای آن پرتو افکنده است. لذا باید به دو مطلب اساسی زیر توجه کرد:
1- سایمون در نظریه رفتار اداری تمایزی میان رفتارهای ارادی و غیرارادی قائل نشده است، چرا که مطابق اندیشه «انسان اقتصادی» هستی کاملاً مکانیکی است. بر این اساس انسان به عنوان جزئی از هستی، فاقد عنصری به نام «اختیار و اراده» است و رفتارها کاملاً در جهت امیال و غرایز صورت می‌گیرند. در این صورت آیا میان رفتارهای انسان و حیوان تفاوتی وجود دارد؟
2- تصمیم، همانگونه که خود سایمون نیز تصریح کرده،‌در کاربرد متداول خود، نمی‌تواند فاقد عناصر «خودآگاهی»، «تعهد» و «گزینش عقلانی» باشد (هربرت سایمون،‌، ص 4). اما نظریه رفتار اداری ضرورت وجود این عناصر را نادیده می‌گیرد و رفتارهای فاقد این عناصر را‌در صورتی که «سودمند»،‌«هدف‌نگر» و «کارنگر» باشند، هم عقلانی و هم تصمیم می‌پندارد.

در ادبیات عرب، مترادف واژه DECISION کلمات «عزم»، «قرار»، «حکم» و «قطع» است (منیر البعلبکی،‌، 254)؛ در لسان دین، تنها «عزم» است که مترادف «تصمیم» استعمال می‌شود. «عزم» نیز چه در کاربرد عرفی و چه در متون دینی، نمی‌تواند فاقد عناصر سه گانه فوق باشد.
... فالنظر بالقلب،‌العامل بالبصر، یکون مبتدأ عمله ان یعلم اعمله ام له. فان کان له مضی فیه و ان کان علیه وقف عنه...(خطبه 154)
آن‌که به چشم دل نگرد و با دیدة درون کار کند آغاز کارش آن است که بداند آنچه انجام می‌دهد به سود اوست یا بر زیان او. اگر به سود اوست ادامه دهد و اگر به زیان اوست، توقف کند. (نهج البلاغه، ص284)
کلام اخیر، تأکید نهج البلاغه بر مطلوبیت رفتارهای توأم با تدبیر است. اگر سه عنصر خودآگاهی، تعهد و گزینش عقلایی را از رفتار انسان حذف کنیم، رفتار او تفاوتی با حیوان نخواهد داشت و در این صورت نمی‌توان او را «انسان مسؤول» دانست.
از منظر دین ‌تصمیم‌گیری،‌ناشی از قدرت اراده و انتخاب و اختیار انسان است. رفتارهای غریزی به هویت نباتی انسان مربوط‌اند نه به روح او، و رفتار اداری به جوهره و نفس انسانی وابسته است. ‌تصمیم‌گیری یک رفتار ارادی است، نه غریزی. پوزیتویستها و تمام کسانی که برای انسان وجودی به نام روح قائل نیستند، کلیه رفتارهای انسان،‌حتی ‌تصمیم‌گیری را از قبیل انعکاسهای شرطی می‌دانند (مصباح یزدی، 1376، صفحات 78-77)

ج‌ـ عوامل تعیین‌کننده رفتار از دیدگاه نهج البلاغه
قبل از ورود به بحث نهج البلاغه مروری مجدد بر آنچه در مورد تعیین کننده‌های رفتار بیان شد می‌اندازیم. در نظریات کلاسیک که اندیشه «انسان اقتصادی» بر آنها حاکم بود، امیال و غرایز تعیین کننده رفتار به شمار می‌آمدند. عقل نیز مسؤولیت تنظیم وسایل برای حداکثرسازی این امیال را بر عهده داشت، زیرا ترجیحات افراد را می‌دانست و از گزینه‌ها و پی آمدهای هر گزینه،‌اطلاع کافی داشت.
نظریه رفتار اداری اگر چه انسان اقتصادی را با تعدیلاتی،‌همچنان به رسمیت می‌شناسد، اما معتقد است عقل بشری توان حداکثر سازی منافع انسان را ندارد و فقط می‌تواند تا حد «رضایت بخشی» نیازهای او را تأمین کند.
سایمون معتقد بود به اندازه‌ای که عقلانیت فرد کنارزده می‌شود،‌روان‌شناسی او تعیین‌کننده رفتار به شمار می‌آید. به عبارتی پیرامون روان‌شناسی هر فرد رفتار او را تعیین می‌کند. به نظر سایمون،‌رفتار، آنگونه که کلاسیک‌ها می‌گفتند، نمی‌تواند عقلایی باشد. اگر رفتار همیشه درصدد دستیابی به عقلانیت عینی بود، دوره‌ای درنگ و تأمل قبل از هر رفتاری ضروری به نظر می‌رسید، تا مراحل سه گانه فرآیند ‌تصمیم‌گیری طی شود. اگر همان مثال سایمون ـ یعنی تماس دست با جسم داغ ـ را مد نظر داشته باشیم، عقلانیت عینی ایجاب می‌کرد تا زمانی دست را کنار بکشیم که تا حدودی سوخته باشد، لذا سایمون ملاک عقلانی بودن را «خودآگاهی»،‌«تعهد» و «برگزیدن عقلایی» نمی‌داند بلکه «سودمندی»،‌«هدف نگری» و «کارنگری» را ملاک معقول بودن می‌شمرد.
این بحث را طولانی‌تر نمی‌کنیم. به هر حال چه امیال و غرایز با راهبری عقل،‌و چه امیال و غرایز با راهبردی پیرامون روان شناسی فرد،‌تعیین کننده رفتار باشند، آیا به این مفهوم است که هیچ عامل دیگری در تعیین رفتار نقش ندارد؟
این بررسی نشان می‌دهد که صرفنظر از ارزشی که نهج البلاغه برای ذهن، حواس و عوامل روان شناختی در ایجاد رفتار قائل است، عوامل دیگری نیز بر آن مؤثرند. این عوامل با مبانی معرفت شناسی حاکم بر نظریه رفتار اداری سازگاری ندارند و این نظریه چاره‌ای جز مهمل خواندن آنها نخواهد داشت. یعنی:
1) گرایش پوزیتویسم منطقی به اصالت پدیدار (فنومینالیزم) باعث می‌شود تا اموری مانند روح،‌نفس، ضمیر ناخودآگاه و... بی معنی و مهمل به شمار آیند.
2) گرایش پوزیتویسم منطقی به اصالت تسمه (نومینالیزم) سبب می‌شود تا ادراک عقلایی انکار شود و تعقل،‌حداکثر نوعی سخن گفتن ذهنی به حساب آید.
3) پوزیتویستهای منطقی معرفت واقعی را مبتنی بر تجربة حسی می‌دانند،‌لذا آنچه به عنوان علم حضوری خوانده می‌شود، از قبیل تصورات سادة تجربی شمرده می‌شود.
4) علم را منحصر به علم تجربی می‌دانند،‌لذا دریافتهای شخصی را غیرعلمی می‌پندارند. حتی آنها روان شناسی را از محتوای واقعی خود تهی ساخته و در حد رفتارشناسی تنزل می‌دهند. این باعث می‌شود تا آنچه که از نظر سایر روان شناسان امری مسلم و اثبات شده به نظر می‌رسد،‌با مبانی پوزیتویستی اموری مهمل و پوچ شناخته شود.
5) اخلاق و ارزشها را اموری غیرعقلانی می‌دانند. لذا تمسک به حوزه ارزشها را مورد تخطئه قرار می‌دهند.
اکنون به پاره‌ای از عواملی که نهج البلاغه، بر نقش و تأثیر آنها بر رفتار، تصریح می‌کند اشاره می‌کنیم:

تأکید نهج البلاغه بر نفس و مراتب آن به عنوان عامل مؤثر بر رفتار
علی(ع) چه در مقام توصیف ـ همانند آنچه در مورد معاوه بیان می‌فرمایند ـ و چه در مقام تجویز همانند توصیه‌هایی که به اصحاب و کارگزاران خود می‌کنند ـ لزوم توجه به نفس را به عنوان عاملی مؤثر بر رفتار، مورد تأکید قرار می‌دهند. به عنوان نمونه به چند مورد آن اشاره می‌شود:
]و من کتاب له الی معاویه:[... وإن نفسک قد اولجتک شراً و اقحمتک غیا و اوردتک المهالک و اوعرت علیک المسالک.  (کتاب30)
... نفست تو را به بدی‌ها کشانده و در پرتگاه گمراهی قرار داده است و تو را در هلاکت انداخته و راههای نجات را بر روی تو بسته است (نهج البلاغه،‌ص519)
]و قال (ع) و قد مر بقتلی الخوارج یوم النهروان:[ بوساً لکم، ‌لقد ضرکم من غرکم. ]فقیل له من غرهم یا امیرالمؤمنین؟ فقال:[ الشیطان المضل و الانفس الاماره بالسوء غرتهم بالامانی و فسحت لهم بالمعاصی و وعدتهم الاظهار فاقتحمت بهم النار (قصارالحکم 323)
]و چون روز نهروان به کشتگان خوارج گذشت فرمود:[ بدا به حال شما! آن که شما را فریفته گرداند زیانتان رساند. ]او را گفتند: ای امیر مؤمنان! که آنان را فریفت؟ فرمود:[ شیطان گمراه کننده و نفس‌های به بدی فرمان دهنده،‌آنان را فریفتة آرزوها ساخت و راه را برای نافرمانی شان، به پیروز کردن شان وعده کرد و به آتششان درآورد. (نهج البلاغه، ص706)
نقش قلب و ایمان بر رفتار آدمی
لسان العاقل وراء قلبه و قلب الاحمق وراء لسانه(قصارالحکم 40)
زبان عاقل در پشت قلب اوست و قلب احمق در پشت زبانش قرار دارد (نهج البلاغه، ص 633)
این کلام شریف، با هیچ مبنای حسی و تجربی قابل درک و فهم نیست، چرا که انسان عاقل و احمق در جنبه‌های محسوس یکسان هستند. تفاوت این دو، به جنبه‌ای ماورای تجربه باز می‌گردد؛ جنبه‌ای که رفتارهای آن دو را شکل می‌بخشد. شگفت انگیزتر، کلام آن حضرت در بیان تفاوت میان مؤمن و منافق است. این بیان نشان می‌دهد که چگونه ایمان و نفاق بر رفتار انسان تأثیر می‌گذارد و آن را جهت می‌دهد:
... والله ما اری عبداً یتقی تقوی تنفعه حتی یخزن لسانه و ان لسان المؤمن من وراء قلبه و ان قلب المنافق من وراء لسانه. لان المؤمن اذا اراد ان یتکلم بکلام تدبره فی نفسه فان کان خیراً ابداه و ان کان شراً و اراه و ان المنافق یتکلم بما اتی علی لسانه لایدری ماذا علیه(خطبه 176)
به خدا پرهیزکاری را ندیده‌ام که تقوا برای او سودمند باشد مگر آنگاه که زبان خویش را حفظ کرده بود. همانا زبان مرد باایمان در پس دل اوست ـ و آنچه می‌گوید در گروه ایمان است ـ و دل منافق از پس زیان اوست. زیرا مرد با ایمان چون خواهد سخنی بگوید در آن نیک بیندیشد. اگر نیک باشد اظهار کند و اگر ناپسند باشد پنهانش دارد در حالی‌که منافق آنچه بر زبانش آید می‌گوید و نمی‌داند چه به سود اوست و چه بر زیان او. (نهج البلاغه، ص336)

     تأثیر شهوات بر رفتار آدمی
علی(ع) در بیانات متعدد، شهوات را عاملی مؤثر در رفتار فرد می‌دانند.
... او منهوماً باللذه سلس القیاد للشهوه او مغرماً بالجمع و الادخار لیسا من رعاه الدین فی شیء. اقرب شیء شبهاً بهما الانعام السائمه... (قصارالحکم 147)
... یا کسی که سخت در پی لذت است و اختیار خود را به شهوت داده است، یا آن که در ثروت اندوزی حرص می‌ورزد،‌هیچکدام از آنان نمی‌توانند از دین پاسداری کنند و بیشتر به چارپایان چرنده شباهت دارند (نهج البلاغه، ص 661)

تأثیر عقل بر رفتار
عقلانیت در نهج البلاغه در بخش‌های قبل به صورت مفصل مورد بررسی قرار گرفت.
در پایان این بحث باید اعتراف نماییم که ما درصدد احصاء تمامی تعیین کننده‌های رفتار از دیدگاه نهج‌البلاغه نبودیم، فقط می‌خواستیم نمونه‌هایی ارائه دهیم تا مشخص شود که، تعیین کننده‌های رفتار، منحصر به بخشهای محسوس و مادی روان‌شناسی نمی‌شود بلکه عوامل دیگری نیز وجود دارد که نقش بسیار کلیدی و مهم دارند. یعنی نفس، قلب، شهوت و... که با مبانی پوزیتویستی، مهمل شمرده می‌شوند.

نتیجه‌گیری
اکنون به دنبال آن هستیم تا با پیوند میان بخشهای مختلف این نوشتار به نتایج نهایی دست پیدا کنیم. ارزیابی و بررسی عناصر اصلی نظریه نظریه رفتار اداری نتایج زیر را به دنبال داشت:
1- از دیدگاه نهج البلاغه عقلانیت موجود در نظریه رفتار اداری (عقلانیت ابزاری)، به همان اندازه که عقلایی است، غیرعقلایی هم به شمار می‌آید. در نظریه رفتار اداری، ارزشها و اهداف از قلمرو عقلانیت بیرون رانده شده‌اند،‌در حالی‌که نهج‌البلاغه عدم توجه به اهداف و ارزشها را غیر عقلانی می‌شمارد. به عبارت دیگر، نهج البلاغه علاوه بر توجه به عقلانیت ابزاری (عقل معاش)، پرداختن به اهداف و ارزشها را نیز ضروری و جزو لوازم عقلانیت می‌داند.
2- نظریه رفتار اداری تفاوت میان رفتارهای اداری و غریزی را نادیده گرفته و آنها را یکسان فرض می‌کند. سپس تصمیم را در مقابل چنین تعریفی از رفتار قرار می‌دهد و عناصر «خودآگاهی»، «تعهد» و «گزینش عقلایی» را در تصمیم ضروری نمی‌داند. نهج البلاغه بر خلاف چنین باوری وجود عناصر سه گانه فوق را در تصمیم ضروری می‌شمارد.
3- نهج البلاغه، غرایز را تنها تعیین‌کننده رفتار نمی‌داند و از مفاهیمی چون نفس، قلب و... به عنوان تعیین کنندة رفتار سخن می‌گوید. مفاهیمی که نظریه رفتار اداری با مبانی پوزیتویستی خود، چاره‌ای جز انکار آنها ندارد.
این بررسی نشان داد که عناصر اصلی نظریه رفتار اداری از دیدگاه نهج البلاغه تأیید نمی‌شوند.

پیشنهادات
بررسی‌های نویسنده حامی از آن است که الگوی “رفتار اداری” در نهج البلاغه و متون مدیریت اسلامی، حداقل دارای عناصر زیر خواهد بود:
1- به کارگیری اراده، اختیار و توجه فرد در بالاترین حد ممکن.
2- استفاده از تدبیر،‌آگاهی، بصیرت و سایر استعدادهای عقلانی فرد
3- بهره گیری از عنایات الهی و امدادهای غیبی در قالب اصل توکل
4- استفاده از خرد جمعی و هدایت خاص ربوبی در قالب اصل مشورت و عبرت گیری از تاریخ و سنتهای الهی.
5- استفاده از یک مجموعه مناسب «هست‌ها» و «بایدها» که می‌تواند استراتژی عملی رفتار فرد را تشکیل دهد.
به عنوان نمونه نقش پاره‌ای از عناصر پنجگانه فوق را بر نظریه رفتار اداری مورد بررسی قرار می‌دهیم:
1- یکی از محدودیتهای ‌تصمیم‌گیری در این نظریه، ضعف شناخت از پی آمدهای آتی هر گزینه می‌باشد. نهج البلاغه با دعوت به مطالعه تاریخ و عبرت گیری از سنتهای الهی در جهت کاهش این نقص، یاری‌های مؤثری را ارائه می‌دهد و پیش‌بینی پی‌آمدهای آتی را آسانتر می‌سازد.
2- یکی دیگر از محدودیتهای نظریه رفتار اداری، عدم انسجام در سلسله مراتب وسیله ـ هدف بود. نهج البلاغه با معرفی یک هدف کلی برای تمامی اعمال و در تمامی مراحل (رضایت و قرب الهی)، می‌تواند انسجام را در این سلسله به بهترین وجه برقرار نماید، زیرا هر ردة سلسله و مراتب وسیله ـ هدف، در مقایسه با هدف غایی مورد سنجش قرار می‌گیرد.
3- تأدیب دینی باعث می‌شود که فرد از توجه به موقعیتها و گزینه‌هایی که صرفاً امیال و زودگذر او را تأمین می‌کند. دوری ورزد و به اموری بپردازد که آخرت و نفع درازمدت او را در پی دارد. از طرفی تأدیب دینی، پیش بینی رفتارهای انسان‌های دیندار را ساده‌تر می‌سازد زیرا انتظارات و نگرشهای مشابه در آنها ایجاد می‌کند. این مسأله باعث می‌شود که برای سازمان ایجاد هماهنگی و همکاری میان افراد، با موففیت بیشتری، همراه باشد.
4- بهره گیری از مشورت باعث می‌شود که افراد با گزینه‌های بیشتری برای اخذ تصمیم روبرو شوند و به جنبه‌های بیشتری از یک موقعیت توجه نمایند و در یک کلام برآیند عقول برای ‌تصمیم‌گیری مورد استفاده قرار گیرد. اهمیت، فواید، کاربرد و جایگاه مشورت در موارد متعدد در نهج البلاغه مورد توجه قرار گرفته است.
5- توکل، ‌باعث می‌شود تا تردید و دودلی افراد کاهش یابد و امدادهای ربوبی را در ‌تصمیم‌گیری متوجه خود نمایند.
6- فراگردهای نفوذ نیز مورد توجه نهج البلاغه بوده است. از جمله پیشنهادات خاصی در مورد مشاورین ـ یعنی کسانی که مفروضات ‌تصمیم‌گیری را تا حد زیادی فراهم آورند ـ شده است. همچنین فراگرد همانند‌جویی، بسیار مورد توجه بوده است، آموزه‌هایی چون تولی، تبری، حب و بغض در راه خدا،‌امر به معروف و نهی از منکر،‌همه در جهت تقویت صفوف مؤمنین و شکل دهی به رفتارهای جمعی آنها در قالب اهداف مورد نظر اسلام بوده است.

پی‌نوشتها:
1ـ این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان «رویکرد نهج البلاغه به فرآیند ‌تصمیم‌گیری» استکه در اردیبهشت 1380 به راهنمایی آقای  دکتر حسن عابدی جعفری و مشاورت حجت الاسلام و المسلمین محمد دشتی و آقای دکتر علی رضائیان در دانشگاه امام صادق (ع) به انجام رسید.
2ـ قرآن کریم: حجرات، 13
3ـ هربرت الکساندر سایمون HERBERT ALEXANDER SIMON (2001-1916) در سال 1933 به دانشگاه شیکاگو وارد شد و توانست در سال 1936 به اخذ مدرک لیسانس و در سال 1942 به دریافت درجه دکتری در رشته علوم سیاسی نائل شود. وی به دنبال آن بود که علوم اجتماعی را با متدلوژی علوم تجربی و ریاضی، مورد بهره برداری قرار دهد. مطالعات رسمی و غیررسمی گسترده، به همراه نبوغ و استعداد ذاتی باعث شد که سایمون در علوم فراوانی تخصص و تبحر کسب کند تا آنجا که از او به «مرد همه فن حریف و بزرگترین دانشمند علوم رفتاری قرن بیستم» یاد می‌شود (HTTP://WWW.OMNIMAG.COM/ARCHIVES /INTERVIEWS/SIMON.HTML.P.1) جامعیت بی نظیر سایمون و نظریات محوری و ارزشمند در مقوله ‌تصمیم‌گیری، باعث شد که وی در سال 1978 به دریافت جایزة نوبل اقتصاد نائل شود.
 سایمون تا سن 84 سالگی که زندگی فانی را بدرود گفت، لحظه‌ای از تلاش و کوشش علمی دست برنداشت. وی توانست دهها کتاب وصدها مقاله را در حوزه‌های مختلف به صورت فردی و یا با همکاری دیگران به نگارش درآورد. امروزه نمی‌توان از ادبیات ‌تصمیم‌گیری سخن گفت و از نظریات سایمون، غافل بود. سایمون یک فیلسوف، روان شناس، اقتصاددان، جامعه شناس، دانشمند علوم سیاسی و در عین حال از بنیانگذاران رشته هوش مصنوعی و علوم کامپیوتر بود.
علاوه بر اینکه اندیشمندان و محققین، تأثیرات فراوان از نظریات سایمون پذیرفته‌اند، وی نیز به دریافت دهها تقدیرنامه، جایزه و مدال علمی دست پیدا کرد،‌که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود:
1- جایزه آلفرد نوبل در اقتصاد (1978)
2- نشان ملی دانش (1986)
3- جایزه A.M.TURING برای فعالیتهایش در علوم کامپیوتر (1975)
4- نشان طلایی بنیاد روان شناسی آمریکا (1993)
5- جایزه «فن نیومان» (ORSA/TIMS) (1998)
6- جایزه «دولت والدو» (ASPA) (1995)
7- جایزه انجمن روان شناسی آمریکا (1993)
8- همچنین 24 دانشکده و دانشگاه معتبر جهان به وی دکترای افتخاری اهدا کرده‌اند. آثار قلمی سایمون تا آن حد گسترده است که حتی ارائه فهرستی از آنها،‌از حوصله این نوشتار خارج است. تنها به چند کتاب که توسط وی به تنهایی و یا با همکاری دیگران به نگارش درآمده است اشاره می‌کنیم:
Organization Human Problem Solving  The New Science of Management Decision  Administrative Behavior   Public Administration Models of  Bounded Rationality  Models of  Discovery   Models of Thought  Models of My Life Models of Man
4- LOGICAL POSITIVISM
5‌‌ـ قرآن کریم: شوری،‌
6-RATIONAL APPROACH
7-BOUNDED RATIONALITY APPROACH
8-INTUITIVE APPROACH
9-RECOGNITION - AND – RETRIEVAL PROCESS
10-IMPLICIT FAVORITE APPROACH
11-LOGICAL POSITIVISM
12-EPISTEMOLOGY
13-ANTHROPOLOGY
14-ONTOLOGY
15-DEONTOLOGY
16ـ می‌توان به عنوان نمونه به خطبه‌های 88،‌138، 148،‌182،‌190 و 192 و نامه‌های 31 و 69 نهج البلاغه اشاره از نسخه معجم المفهرس مراجعه کرد.
17ـ می‌توان به قصارالحکم: 54، 113، 161، 173، 211، 321، همچنین نامه 53 از نهج البلاغه نسخه معجم‌المفهرس مراجعه کرد.

کتابنامه:
1- قرآن کریم
2- امام علی بن ابیطالب،‌امیرالمؤمنین. نهج البلاغه. ترجمه محمد دشتی. قم: انتشارات مشرقین، چاپ سوم، 1379
3- اسکات، ‌ریچارد. سازمانها: سیستمهای عقلایی، ‌طبیعی و باز. ترجمه حسن میرزایی اهرنجانی و فلورا سلطانی تیرانی. تهران: دانشکده مدیریت دانشگاه تهران،‌چاپ اول، 1374
4- البعلبکی،‌منیر. المورد: قاموس انکلیزی – عربی. بیروت: دارالعلم للملایین، 1986
5- بیضون، لبیب. تصینف نهج البلاغه. تهران: مرکز النشر المکتب الاعلام الاسلامی،‌الطبعه الثانیه،‌محرم 1408
6- جوادی آملی، مترضی. «نحوه سیاستگذاری و ‌تصمیم‌گیری در مدیریت اسلامی». مدیریت دولتی، 2، ‌صفحات 10-1
7- جوادی، محسن. مسأله باید و هست: بحثی در رابطه ارزش و واقع. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1375
8- حاضر،‌منوچهر. ‌تصمیم‌گیری در مدیریت. تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ دوم،‌
9- حسینی، سیدرضا. «نقدی بر دیدگاه سرمایه داری درباره انسان اقتصادی». کتاب نقد،‌(تابستان 78): 251-210
10- خرمشاهی، بهاءالدین. پوزیتویسم منطقی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی،‌
11- دفت، ریچارد ال. تئوری و طراحی سازمان. ترجمه علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی. تهران: مرکز مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، چاپ اول،‌
12- رابینز، استیفن پی. تئوری سازمان و ساختار، طراحی و کاربردها. ترجمه: سیدمهدی الوانی و حسن دانایی فرد. تهران: انتشارات صفار، چاپ دوم، 1378
13- رابینز، استیفن پی. رفتار سازمانی. 3 جلد. تهران: مرکز مطالعات و پژوهشهای بازرگانی،‌چاپ اول، 1374
14- رحیم پور ازغندی، حسن. عقلانیت: بحثی در مبانی جامعه شناسی توسعه. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، بهار 1378
15- ری شهری، ‌محمد. میزان الحکمه. قم: دارالحدیث، 1375
16- سایمون، هربرت الکساندر. رفتار اداری: بررسی در فراگردهای ‌تصمیم‌گیری در سازمان اداری. ترجمه محمدعلی طوسی. تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول، 1371
17- سروش، عبدالکریم، دانش و ارزش: پژوهشی در ارتباط علم و اخلاق. تهران: آسمان،‌چاپ اول، 1358
18- کلینی، ابی جعفر محمدبن یعقوب، اصول کافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه،‌چاپ چهارم‌، 1365
19- مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، ج 40، ‌بیروت: مؤسسه الوفاء، چاپ دوم
20- محمدی،‌کاظم ؛ دشتی،‌محمد. المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه. قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ اول، 1365
21- محمدی، مجید. دین علیه ایمان (مباحثی در جامعه شناسی دین). تهران: انتشارات کویر، چاپ اول،‌
22- مردمی،‌ابوالقاسم. «‌تصمیم‌گیری در مدیریت اسلامی، مروری بر ادبیات تحقیق»،‌مصباح، 12 (زمستان 73)
23- مشکینی، علی. الهادی الی موضوعات نهج البلاغه. تهران: وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1363
24- مصباح یزدی، محمدتقی. آموزش فلسفه.2 جلد. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ هفتم، 1374
25- مصباح یزدی، محمدتقی. پیش نیازهای مدیریت اسلامی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، 1376
26- مطهری، مرتضی. سیری در نهج البلاغه. تهران: انتشارات صدرا
27- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1362
28- مگی، براین. مردان اندیشه: پدیدآورندگان فلسفه معاصر. جلد اول. ترجمه عزت الله فولادوند. تهران: قیام، 1374
29- ملکیان، مصطفی. تاریخ فلسفه غرب. جلد چهارم. قم: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1374
30- میلر، کاترین. ارتباطات سازمانی، ترجمه آذر قبادی. تهران: سازمان مدیریت صنعتی، چاپ اول،‌
31- نائس، آرن. کارناپ. ترجمه منوچهر بزرگمهر. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ اول، 1352
32- هاسپرس،‌جان. درآمدی به تحلیل فلسفی. ج1. ترجمه سهراب علوی نیا. تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب،‌

منابع لاتین:
33- MARCH, JAMES & SIMON, HERBERT ALEXANDER. (1960). ORGANIZATION. NEW YORK: JOHN WILEY & SONS, INC
34- SIMON, HERBERT ALEXANDER. (1965). THE SHAPE OF AUTOMATION FOR MEN AND MANAGEMENT. NEW YORK: HARPER & ROW
35- SIMON, HERBERT ALEXANDER. (1957). ADMINISTRATIVE BEHAVIOR: A STUDY OF DECISION – MAKING PROCESS IN ADMINISTRATIVE ORGANIZATION. NEW YORK: MACMILLAN COMPANY, SIXTEENTH PRINTING 1971
36- SIMON, HERBERT ALEXANDER. (1960). THE NEW SCIENCE OF MANAGEMENT DECISION. NEW YORK AND EVANSTON: HARPER & ROW PUBLISHER
37- HERBERT , SIMON, (1987), MAKING MANAGEMENT DECISION: THE ROLE OF INTUITION AND EMOTION, ACADEMY OF  MANAGEMENT EXECUTIVE, FEBRUARY P. 57-64
38- THE NEW ENCYCLOPADIA BRITANICA (1990). VOLUME 10. THE UNIVERSITY OF CHICAGO.
39- THE NEW ENCYCLOPADIA BRITANICA (1990). VOLUME 21. THE UNIVERSITY OF CHICAGO.
40- HTTP://WWW.CARNEGIE  MELLON/NEWS/IN MEMORIAM.
41- HTTP://WWW.NOBEL FOUNDATION/AUTOBIOGRAPHY OF HERBERT A. SIMON.HTML.P.2
42- HTTP://WWW.ORGANIZATION.COM/ARCHIVES/INTERVIEWS/ SIMON.HTML.P.1.
43- HTTP://WWW.PSY.CMU.EDU/PSY/FACTULTY/HASBIO.HTML