عنوان مقاله: مروری بر جایگاه آخرت‌گرایی در مدیریت اسلامی و تأثیر آن در حوزة وظیفة برنامه‌ریزی(2)
مولف/مترجم: محمدتقی طوبایی - دانشگاه امام صادق(ع)
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار(میلادی): 2005
وضعیت: تمام متن
منبع: دانشگاه امام صادق(ع)
تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com 

3- تأثیر اصل آخرت‌گرایی در وظیفه برنامه‌ریزی
مروری بر تعاریف مختلفی که اندیشمندان مدیریت برای برنامه‌ریزی ارائه کرده‌اند ما را به ارکان اساسی و عمده فرآیند برنامه‌ریزی رهنمون می‌شود که ما در این قسمت از مقاله به تبیین تأثیر آخرت‌گرایی در ارکان برنامه‌ریزی به تفکیک، می‌پردازیم. این ارکان عبارتند از: خلاقیت و نوآوری، تصمیم‌گیری، تعیین اهداف.

3-1- تأثیر اصل آخرت‌گرایی بر خلاقیت و نوآوری

در برخی از تعاریفی که برای خلاقیت ذکر شده، به ایجاد یک چیزی جدید در فراگرد خلاقیت تأکید شده است به‌هر حال آنچه در فراگرد خلاقیت اهمیت دارد، تفکر است (رضائیان، 1380، ص 103). نوآوری نیز به معنی به کارگیری نظرها و فکرهای حاصل از خلاقیت است نظیر ارائه محصولات خدمات و راه‌های جدید برای انجام کارها (رضائیان، 1380، ص 114). اهمیت خلاقیت و نوآوری در برنامه‌ریزی تا آنجاست که آن را اساس یک برنامه مؤثر و یک برنامه‌ریزی خوب دانسته‌اند.
اما همان‌گونه که اشاره شد آنچه در ایجاد فکر یا چیز جدید و به طور کلی در فراگرد خلاقیت اهمیت دارد، تفکر و یا به عبارت دیگر فعالیت ذهن است. تفکر و اندیشیدن از جمله فعالیت‌های است که افراد همواره به آن اشتغال دارند ولی کمتر بر آن تأمل می‌کنند و بندرت آن را به طور منظم بررسی می‌کنند. پژوهشگران سبک‌های پردازش اطلاعات در افراد را به دو نوع تقسیم می‌کنند؛ سبک اندیشه و سبک شهود.
خلاقیت نتیجه پیروی از سبک شهود است بنابراین فکر و تفکر و فعالیت ذهنی که در تعریف خلاقیت بکار می‌رود، عنایت به توضیح بالا را می‌طلبد، یعنی خلاقیت و بروز آن حاصل فعالیت ذهن به سبک شهود است، و افراد متمایل به شهود، افراد خلاق می‌باشند که به بهترین شکل از خود؛ خلاقیت نشان می‌دهند. لازم به ذکر است که ما در تعریف شهود است که از فعالیت ذهن و فکر به سبک خاص خود، سخن می‌گوئیم و الا در عمل آنچه اتفاق می‌افتد به گونه‌ای سریع و آنی است که گفته می‌شود به طور ذهنی پردازشی صورت نمی‌گیرد (رضائیان، 1380، ص 168).
روش علمی امروز غرب هر چند در مقام کشف روش‌ها و سبک‌ها به این روش پی برده اما در مقام توضیح و تبیین آن بدلیل اتکا به روش‌های صرف تجربی و معتبر دانستن آنها، نتوانسته است به درستی موضوع را تبیین نماید. شهود بازخوانی الگوهای متعدد موجود در حافظه درازمدت در زمان نیاز و ارائه طرح نیست، شهود استفاده از توانی ما فوق توان مادی مشهود است؛ و در جایی که وجود انسان صرفاً مادی تلقی شود، هر چند این شیوه مورد شناسایی قرار گیرد به درستی تبیین نخواهد شد. اما، ما چون راه شناخت را منحصر به حس و تجربه نمی‌دانیم بلکه راه‌های دیگری از جمله شهود (به معنی واقعی کلمه) را که می‌تواند مستقل از حس عمل کند، معتبر می‌دانیم، می‌توانیم این مسئله را تحلیل نمائیم. شهود یا تجربه درونی نوعی ارتباط با حقیقت است که با روش‌های معمول و شناخته شده حسی و یا استدلالی عقلی سنخیت ندارد، و از طریق تلبس به ارزش‌های دینی و در سایه ایمان و عمل صالح و تقوا می‌توان بدان دست یافت. بنابراین رابطه مستقیم بین کسب توانایی شهود و آخرت‌گرایی وجود دارد.
تقوی به مفهوم جامع آن که عمل به اوامر الهی و ترک نواهی را در بر دارد، بعنوان شاخص آخرت‌گرایی هم با قدرت تفکر فطری (استفاده از قوای ذهنی و فکری) رابطه مستقیم دارد و هم با قدرت شهود؛ یعنی هر چه تقوی در فرد افزایش یابد نیروی تفکر فطری و توانایی شهود وی افزایش می‌یابد. تأثیر تقوی در تقویت تفکر فطری، از طریق تعدیل خواهش‌های قوای مختلف وجود انسان است. تقوی از افراط و فرو رفتن فرد در برآوردن حوائج یک قوه از قوای مختلف وجود جلوگیری نموده، مانع از باز ماندن انسان از توجه به حوائج سایر قوا می‌گردد. در نتیجه، فکر و ذکر انسان پیرامون خواسته‌های یک قوه دور نمی‌زند و در نهایت قوای فکری فرد از حالت تعادل و توازن خارج نگشته و فرد از مسیر فطری که پایه تفکرات صحیح و تعقل انسان است، خارج نمی‌شود (طباطبایی، 1377، ص 438).

قرآن کریم در مواردی اشاره به نمونه‌های از خلاقیت که در پی شهود و ارتباط با عالم معنی بروز نموده است می‌نماید که بعنوان مثال می‌توان به «ساخت زره توسط داوود پیامبر» و یا «ساخت سد نفوذ ناپذیر توسط ذوالقرنین» اشاره نمود.

3-2- تأثیر اصل آخرت‌گرایی بر تصمیم‌گیری
تصمیم‌گیری که یکی دیگر از ارکان مهم برنامه‌ریزی است، اشاره به فراگردی دارد که از طریق آن راه حل مسأله معینی انتخاب می‌گردد. انتخاب مشتمل بر مجموعه فعالیت‌هایی است که به گزینش یک راهکار از مجموع راهکارهای بدیل، منجر می‌شود. بنابراین فراگرد انتخاب کردن، جزئی از تصمیم‌گیری است. ارتباط تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی را می‌توان اینگونه عنوان نمود که هیچ برنامه‌ای هر چند بسیار خوب و مؤثر بدون تصمیم‌های مناسب و تصمیم‌گیری صحیح به اجرا در نیامده و اهداف تحقق نمی‌یابد. تصمیم‌گیری می‌تواند به صورت‌های مختلف انجام پذیرد. نوع تلاش فرد در راستای اخذ تصمیم، رویکرد او را در مقوله تصمیم‌گیری مشخص می‌سازد. در این مورد نظرهای متعددی وجود دارد که مختصراً به آنها اشاره می‌شود:

الف) رویکرد عقلانی: این رویکرد زمانی صورت می‌پذیرد که فرد مسئله را به صورت سیستماتیک تجزیه و تحلیل کند و مراحل منطقی را به ترتیب، برای رسیدن به راه حل، پشت سر گذارد. نظریه‌های کلاسیک سازمانی، تصمیم‌گیری را یک رویکرد کاملاً منطقی و عقلایی می‌دانند. این مدل‌ها بر اساس "دیدگاه انسان اقتصادی" بنا شده است؛ یعنی انسانی که از تمام گزینه‌ها آگاه است و توان گزینش از میان بدیل‌های ممکن را دارد (نجف‌زاده، 1380، ص 17).

ب) رویکرد عقلانی محدود: رویکرد عقلانی، یک روش آرمانی برای تصمیم‌گیری سازمانی به شمار می‌آید. فرآیند تصمیم‌گیری به همان اندازه که از عقلانیت فاصله می‌گیرد، به تصمیم‌گیری شهودی نزدیک می‌شود. مطابق این رویکرد، حتی اگر فرد بخواهد کاملاً عقلایی عمل کند، در تصمیم‌های برنامه‌ریزی نشده و نامشخص ناچار است بر اساس قضاوت‌های شهودی و تجربی تصمیم نهایی را بگیرد.

پ) رویکرد شهودی (اشراقی): به هنگام ارائه راه‌حل می‌توان از فرآیندهای شهودی استفاده کرد. "نتیجه یک تحقیق نشان می‌دهد که معمولا مدیران بدون توجه به اثراتی که تصمیم‌های بر سود یا سایر نتایج قابل سنجش دارد اقدام به تصمیم‌گیری می‌نمایند. بسیاری از عوامل نامحسوس، در امر انتخاب بهترین راه حل، اثرات شدیدی می‌گذارند. نمی‌توان با یک روش منظم (سیستماتیک) این عوامل را به سنجش درآورد؛ از اینرو افراد با اتکا به قضاوت‌های شهودی راه‌حل مناسب را انتخاب می‌نمایند.

ت) رویکرد مطلوب تلویحی: در این رویکرد نیز مانند رویکرد رضایت بخش (عقلایی محدود) شخص تصمیم‌گیرنده می‌کوشد تا با ساده کردن فرآیند تصمیم‌گیری، مسائل پیچیده را حل کند. در این رویکرد، فرد نه منطقی عمل می‌کند و نه عقلانیت وی عینی است؛ بلکه از همان ابتدا با توجه به نوع سلیقه و اعمال نظر شخصی، یک راه حل بهتر را انتخاب می‌کند و اقدام‌های بعدی به این منظور است که فرد مطمئن شود راه‌حل مورد نظر و مطلوب وی همان راه حل درست است.
به‌طوری که ملاحظه می‌شود در تصمیم‌گیری نیز بطور کلی با دو سبک عمده مواجه هستیم. یکی همان سبک تفکر و اندیشه یا سبک عقلانی و دیگر سبک شهودی و اشراقی و بطوری‌که در بحث خلاقیت اشاره شد، اصل آخرت‌گرایی هم بر تفکر و تعقل مؤثر است و با آن رابطه دارد و هم با سبک شهود؛ یعنی تقوی و تلبس به ارزش‌های دین جدا از اینکه تأثیر فوق‌العاده‌ای بر توازن قوای فکری و افزایش نیروی اندیشه دارد، باعث افزایش توان شهودی فرد گشته، او رابه مرتبه‌ای می‌رساند که می‌تواند با اتصال به غیب و ارتباطی خاص با آن منبع، بر شرایط عدم اطمینان آینده فائق آمده و تصمیم‌های کارآمد که در نهایت موجب تحقق اهداف شود را، انتخاب نماید. مراجعه به قرآن کریم و الگوهایی که در آیات فراوانی ارائه می‌کند می‌تواند ما را با فرایند تصمیم‌گیری شهودی بیشتر آشنا سازد. ماجرای خواب سلطان مصر، پناه بردن اصحاب کهف به غار و غیره از این دست تصمیم‌ها می‌باشد.

3-3- تأثیر اصل آخرت‌گرایی در تعیین اهداف
تعیین اهداف رکن عمده و اساسی برنامه‌ریزی است برنامه‌ریزی بدون توجه به اهداف، به پراکنده کاری و بی‌نظمی می‌انجامد. به طور کلی هدف عبارت است از نقطه‌ای که کوشش‌ها معطوف رسیدن به آن است (حسن نبوی، 1376، ص 52). عامل اساسی شکل‌گیری اهداف نیازها می‌باشند. اهداف را نتایج مورد نظر یا پاداش‌های مورد انتظار از یک رفتار می‌نامند، و نیازها همان انگیزه‌ها یا حالت‌های درونی افراد است که باعث شکل‌گیری رفتار جهت تحقق هدف می‌شود.
اصل آخرت‌گرایی بر مبنای شناختی که اسلام از انسان ارائه می‌دهد معنا و مفهوم می‌یابد؛ و همان‌گونه که گفته شد از دیدگاه اسلام انسان دارای دو بعد وجودی است؛ بعدی مادی و بعد دیگر معنوی و روحانی و آنچه حقیقت انسان را تشکیل می‌دهد و بعد اصیل و جاودانی و فناناپذیر وجود انسان به حساب می‌آید همان بعد معنوی و روح انسان است. انسان با توجه به ابعاد وجودی‌اش، نیازهای مختلفی دارد و اهمیت و اصالت دادن به هر یک از این ابعاد باعث حرکت در جهت ارضای نیازهای آن بعد می‌گردد. در تعیین اهداف بر مبنای اصل آخرت‌گرایی به دلیل اصالت روح انسان و جنبة معنوی وجود او، توجه، به ارضای نیازهای حقیقی و غیر مادی انسان است، و این موضوع غفلت از نیازهای مادی را به دنبال ندارد. در مدیریت اسلامی، تعیین اهداف بر پایه توجه به ارضای نیازهای حقیقی و اصیل وجود انسان است و بنا بر همین اصل است که توجه از اهداف مادی و زودگذر به اهداف بلند مدت و طولانی که در راستای توجه به نیازهای روحانی است معطوف می‌گردد. در مدیریت بر مبنای اصل آخرت‌گرایی و نظام ارزشی اسلام، آنچه در دیدگاه مادی هدف نهایی و اصیل به حساب می‌آید، تنها هدفی متوسط یا وسیله به حساب می‌آید.
اهداف آخرت‌گرایانه که فلسفة وجودی سازمان‌های اسلامی و آخرت‌گرا می‌باشند، اهدافی آرمانی و بسیار بلند مدت می‌باشند. نکته قابل توجه در این باب اینست که، وقتی سخن از اهداف آرمانی به میان می‌آید، نباید اهداف صعب‌الوصول و یا غیر قابل تحقق در ذهن، تداعی شود. صاحب‌نظران برنامه‌ریزی بر این باورند که هدف‌های دور برد و مأموریت‌های سازمان هر قدر هم به طور ایده‌آل و بگونه‌ای که به ظاهر دستیابی بدان‌ها محال به نظر آید تعیین شوند، مشکلی ایجاد نمی‌کند، به شرط آن که بتواند علاقه، تعهد و ایثار افراد را جلب کند زیرا هیچ مأموریتی نیست که بدون علاقه، تعهد و ایثار به انجام رسد (رضائیان، 1380، ص 169). تاریخ اسلام، نیز گواه گویایی بر تحقق اهداف بسیار دور برد و آرمانی و ایده‌آل در سایه ایمان و عمل به دستورات الهی است.
در مدیریت اسلامی، هدف نهایی هدایت انسان به سوی بندگی خداست، بندگی خدا چیزی جز مطیع فرمان خدا بودن نیست. اطاعت امر خدا همان تلبس به ارزش‌هایی است که ریشه در سعادت ابدی و جاودان انسان دارد.
با نگاهی به قرآن و روایات و اهدافی که پیامبران یعنی اسوه‌های کامل آخرت‌گرایی دنبال می‌کرده‌اند، می‌توان به برخی اهداف کلی مدیریت اسلامی در راستای تحقق هدف فوق پی برد. این اهداف، اهداف ارزشمندی است که زحمات طاقت فرسای پیامبران، تحمل دردها و سختی‌های امامان معصوم(ع)، جانبازی‌های شهیدان تاریخ بشریت و رنج‌ها و مشقت‌های انسان‌های پارسا برای احیای آنها بوده است. از اینرو است که در مدیریت اسلامی رعایت این اهداف و مد نظر قرار دادن آنها، از اهم مسئولیت‌های مدیران است. در نگاه گذرا و سریع این اهداف عبارتند از: رشد انسان‌ها، هدایت انسان‌ها به پرستش خدا، اجتناب و دوری از طاغوت، تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت و قیام به قسط (مصباح، 1376، ص 272).
این اهداف کلی و آرمانی از آن جهت دارای اهمیت است که در هر تشکیلات و سازمان بر کلیة اهداف و خط‌مشی‌ها اولویت دارد و همه حرکت‌ها باید به گونه‌ای تنظیم شود که با اهداف آرمانی تعارض پیدا نکند و اگر چنین مخالفتی بین اهداف عملیاتی و اهداف آرمانی به اثبات رسید، باید از اهداف عملیاتی صرف‌نظر شود. مثلاً اگر برنامه و یا عملی به جای پرستش خداوند، انسان‌ها را به شرک کشاند و یا به جای اجتناب و دوری از طاغوت آنان را به طاغیان و مستکبران متمایل سازد و یا به جای تعلیم کتاب و حکمت انسان‌ها را به جهل و نادانی مبتلا کند و به جای تزکیه، فساد ایجاد نماید، یا به جای قیام به قسط، ستم و ظلم بوجود آورد، به هیچ وجه نباید آن برنامه و یا عمل مورد پذیرش قرار گیرد (نبوی، 1376، ص 58).

نتیجه‌گیری
در قسمت اول این مقاله پس از تبیین صحیح مفهوم زندگانی دنیا و آخرت از دیدگاه قرآن و روایات به تبیین مفهوم آخرت‌گرایی پرداخته گفتیم که آخرت‌گرایی هرگز به مفهوم ترک دنیا برای آخرت و یا سایر مفاهیم نادرستی که برخی برداشت نموده‌اند نیست بلکه آخرت‌گرایی ساختن مرکبی از دنیا برای آخرت است و دنیا را وسیله برای کسب جاودانگی آخرت قرار دادن است. پس آخرت‌گرایی چیزی نیست جز همان تلبس به ارزش‌های دین حق که ما را در مسیر صراط مستقیم به سوی آن سعات ابدی رهنمون شود. سپس به شاخص‌های آخرت‌گرایی پرداختیم که این شاخص‌ها و علائم عبارت بود از:

ایمان و عمل صالح، تقوی، احسان و نیکوکاری، ترک هواپرستی، صبر و تحمل در برابر شدائد، اخلاص، صدق و راستی، انفاق، تولی و تبری و اهتمام به نماز.
سپس مروری داشتیم بر جایگاه اصل آخرت‌گرایی در مکاتب مختلف مدیریت که این مکاتب را در یک تقسیم‌بندی کلی به سه مکتب مدیریت غرب، ژاپن و اسلامی تقسیم و پس از تبیین مکاتب به بررسی جایگاه آخرت‌گرایی در آنها پرداختیم.
در مورد مدیریت غرب پس از اشاره به رهیافت‌ها و نگرش‌های کلان مدیریتی غرب و تبیین فلسفه‌ها و دیدگاه‌های اصلی سازنده مؤلفه‌های آن بیگانه بودن مدیریت غرب با آخرت‌گرایی را استنتاج نمودیم.
در خصوص مدیریت ژاپن نیز هر چند تأثیر برخی آموزه‌های دینی به صورت کم رنگ مشاهده می‌شود اما جهت‌گیری، آخرت‌گرایانه نیست و برای معاد، دین و در یک کلام آخرت‌گرایی جایگاهی در مدیریت ژاپنی یافت نشد.
درباره مدیریت اسلامی پس از اشاره به مفهوم مدیریت اسلامی، به تبیین اهمیت و جایگاه آخرت‌گرایی در مدیریت اسلامی با ارائه الگویی از تاریخ اسلام پرداختیم.
در ادامه برنامه‌ریزی به عنوان شالوده و اساس مدیریت، حوزه خاص انتخابی پژوهش اختیار شده با ارائه شواهدی از قرآن و روایات منشأ اثر بودن آخرت‌گرایی در مؤلفه‌های اصلی آن یعنی خلاقیت، تصمیم‌گیری و تعیین اهداف تبیین شد.

پی‌نوشت‌ها:
 1- «وما هذه الحیوة الدنیا الا لهو و لعب....».
2- «... و ما الحیوة الدنیا إلا متاعٌ».
3- «یا أباذر إنّ الدنیا ملعونة ملعون ما فیها إلا ما ابتغى به وجه الله».
4- «وأحذرکم الدنیا فإّنها منزل قلعة و لیست بدار نجعة قد تزیّنت بغرورها و غرّت بزینتها...».
5- «یا أیها الذین أمنوا إنما المشرکون جس فلا یقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا».
6- «وإن خفتم علیه فسوف یغنیکم الله من فضله إن شاء إن الله علیم حکیم».

منابع و مآخذ:
1.  قرآن کریم.
2.  اسماعیل پور، حسن (1376)، مدیریت بازاریابی بین المللی، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، چاپ اول.
3.  الطبرسی، رضی الدین ابی نصر الحسن بن الفضل (1350)، مکارم الاخلاق، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، الطبعه السادسه.
4.  اینوهارا، هیدیو(1370)، پرورش منابع انسانی در شرکت‌های ژاپنی، ترجمه محمد علی طوسی، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول.
5.  رابینز، استیفین (1379)، تئوری سازمان، ترجمه سید مهدی الوانی و حسن دانائی فرد، تهران: انتشارات صفار، چاپ سوم.
6.  رضائیان، علی (1380)، مبانی سازمان و مدیریت، تهران: سمت، چاپ دوم.
7.  رضائیان، علی (1380)، مدیریت رفتار سازمانی، تهران: سمت، چاپ دوم.
8.  سبحانی، جعفر (1375)، الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، قم: مؤسسه الامام الصادق(ع)، چاپ چهارم، ج 4.
9.  طباطبائی، محمد حسین (1377)، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج2و ج5.
10.  علی بن ابیطالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت ـ 40ق (1379)، ترجمه نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: نشر مشرقین، چاپ هفتم.
11.  ماتسو موتو،‌ کوجی (1371)، مدیریت ژاپنی، ترجمه ن. درداری، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول.
12.  مصباح، محمدتقی (1376)، پیش نیازهای مدیریت اسلامی، تحقیق و نگارش غلامرضا متقی‌فر، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
13.  مطهری، مرتضی (1380)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی(6) ـ زندگی جاوید یا حیات اخروی، تهران: انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم.
14.  مکارم شیرازی، ناصر و سایر همکاران (1372)، پیام قرآن (تفسیر نمونه موضوعی)، قم: مطبوعاتی هدف، چاپ دوم، ج5.
15.  مکارم شیرازی، ناصر (1363)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج16.
16.  مکارم شیرازی، ناصر (1365)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج23.
17.  نبوی، محمد حسن (1376)، مدیریت اسلامی، قم: مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم.
18.  نقی‌پورفر، ولی‌ا... (1377)، اصول مدیریت اسلامی و الگوهای آن (1)، تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ سوم.