عنوان مقاله:  پژوهشی موردی در مدیریت پیامبر اسلام (ص) در غزوه بدر
مولف: علی عفری (دانشجوی دکتری مدیریت دولتی پردیس دانشگاه تهران؛ afriali260@gmail.com)
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار (میلادی): 2015
وضعیت : تمام متن
منبع انتشار:  پایگاه مقالات علمی مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com
تهیه و تنظیم:  ارسال شده توسط عضو پایگاه مقالات علمی مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com
چکیده: در این مقاله سعی شده تا اقدامات مدیریتی پیامبر اسلام (ص) در جریان اولین ومهمترین جنگ صدر اسلام یعنی غزوه بدر مورد برسی قرار بگیرد . این مقاله به صورت مورد کاوی می باشد واطلاعات لازم جهت تحقیق از طریق مراجعه  به کتابهای تاریخی  وهمچنین سایتهای اینترنتی  گرداوری شده است. غزوه بدر در تاریخ دوم هجری در منطقه بنام بدر رخ داد . علت جنگ فشارهایی بود که کفار قریش به مسلمانان وارد می کردند، از طرفی کفار، اموال مهاجران را در مکه مصادره کرده بودند وبه طور کلی می خواستند مسلمانان را در مدینه در فشار اقتصادی قرار دهند. در این غزوه تعداد نیروههای اسلام 313نفر بودند که از این عده 77نفر مهاجر وبقیه انصار بودند . پیامبر در این غزوه از نظر نیرو وتجهیزات جنگی بسیار در مذیقه بود، همچنین هماهنگ کردن نیروهایی که تاکنون در هیچ جنگ بزرگی شرکت نکرده بودند به نظر سخت می آمد ولی پیامبر(ص) با تدبیر ومدیریتی که از خود نشان داد توانست سپاه اندک اسلام را بر نیروههای تا دندان مسلح کفر غالب نماید.
کلمات کلیدی: غزوه بدر، پیامبر اسلام(ص)،مدینه، مهاجرین، انصار.

مقدمه:
اهمیت جنگ بدر را نمی توان ارزشیابی کرد آن گونه که پروفسور گیب به اشتباه می گوید این جنگ تنها یک ارزش ضمنی
نداشت. در زنجیره حوادث مهم تاریخ جنگهای حضرت رسول در برابر ستم پیشگان مکه جنگ بدر حادثه ای بود که پس از آن
امت صدر اسلام آزادانه با آهنگی سریع به سوی پیشرفت شتافت .جنگ در اولین آزمون مهم این تشکیلات نوین ونوپا بود که
حضرت محمد(ص) در مدینه آن را بنیان نهاده بود. در حالی که تمام نیرویی که در اختیار پیامبر بود به313نفر می رسیدند. این
سوال مطرح است که چه مدیریتی از طرف پیامبر اعمال شد که توانست با وجود همه محدودیتها این اقدام کم نظیر را انجام دهد.
وبه مشرکان پیروز شود.

تصویر اجمالی از حادثه
غزوه بدر در سال دوم هجری رخ داد وموجب شکست مفتضحانه دشمن گردید. بدر منطقه ای وسیع است که دارای چاه های آب
بوده وهمواره کاروانها در آنجا توقف می کردند وازآنها بهره مند می شدند‍‍‍‌‍‍‍(1) .در آیات 45و46 سوره انفال شش دستور نظامی 
ذکر شده که در جنگ بدر موجب پیروزی مسلمانها گردبده که اگر مسلمانان در سایر جنگها رعایت کنند موجب پیروزی آنها می
شود.علت جنگ بدر این بودکه در ماه جمادی الاول سال دوم هجرت به پیامبر(ص) خبر رسید که کرزبن جابر با گروهی از
قریش تا سه منزلی شهر مدینه آمده وشتران پیامبر را با چهارپایان افراد دیگر به غارت برده وبه محصولات مدینه آسیب زده اند
رسول اکرم بی درنگ پرچم جنگ را به علی (ع) سپردآن حضرت با جمعی از مهاجرین به تعقیب آنها رفتند تا به چاه بدر
رسیدند وسه روزهم در آنجا توقف کردند هر چه جستجو کردند کسی را نیافتند سپس به مدینه برگشتند(2) (این غزوه را غزوه
اولی یا بدر صغری گویند) از طرفی کفار اموال مهاجرین را در مکه مصادره کرده بودند وبه طور کلی می خواستند مسلمانان
را در مدینه در فشار محاصره اقتصادی قراردهند و روشن است که اگر این فشار ادامه می یافت دست کم جلو توسعه وگسترش
اسلام گرفته می شد.

موقعیت مسلمانان
حضرت رسول اکرم (ص) در 12 رمضان سال دوم هجری با سیصد وسیزده نفر از مسلمانان که اکثرآنها را انصار تشکیل می
دادند مدینه را ترک گفت کردند(3) آنچه این گروه ناهمگون را که مشکل بتوان نام سپاه بر آن نهاد به هم پیوند داده بود ایمان
مشترک وجان باختن در راه آن ایمان بود. هنگام ترک مدینه حضرت محمد(ص) حکومت مدینه واطراف آن را به ابولبابه وعاصم
بن عدی واگذار کرد.

وضعیت عمومی مدینه وروحیه مسلمین
در هر اقدامی اجتماعی،سیاسی و نظامی، علاوه بر رهبری، بایدبه دو رکن دیگر توجه شود:
1-وضعیت وشرایط عمومی مردم مدینه: مدینه بین مکه وشام قرارداشت ومردم مکه هیچ نوع حرفه وکاری نداشتند، مطاقاً
مصرف کننده بودند. وقتی مهاجران در مدینه مستقر شدند، الزاماً راه تجارت مکه-شام به خطر افتاد.قریش این را احساس کرد که
مسلمانان نمی توانند بیکار بنشینند، زیرا مدینه از هر طرف محاصره شده بود وساکنان مدینه در مضیقه بودند، اصلاً قریش
توصیه کرده بود که کسی چیزی به مدینه نفرستد، وهیچ کس به مدینه چیزی نمی فرستاد. این در حالی بود که قریشیان اموال
مهاجران را مصادره کرده بودند وبا آن تجارت می کردند. این وضع قابل تحمل نبود.(4)
پیامبر (ص) برای شکستن این محاصره، تدابیری اندیشید، بزرگترین تدبیرش این بود که عبور کاروانهای تجاری مشرکان مکه
را قدغن کند.
2- وضعیت نیروی انسانی: نیروی انسانی رکن اصلی در هر اقدام مدیریتی است. عواملی چون کمیت وآمار نیروهای در اختیار
شرایط روحی نیروها ارتباط درونی نیروهها نحوه وچگونگی تنظیم رابطه مدیران ستادی ونیروهای در صف عواملی هستند که
می توانند در زمینه سازی موفقیت یا عدم موفقیت یک اقدام اجتماعی یا نظامی تاثیرگذار باشد. درصورت تحقق شرایط مطلوب به
دو عامل فوق نقش رهبری ومدیریت به عنوان عامل هماهنگی وبهره برداری از شرایط اجتماعی مناسب ونیروی انسانی آماده
موضوعیت خواهد یافت.
جنگ بدر از دیدگاه قرآن تقابل کامل کفر وایمان وایستادگی وغلبع عدهای قلیل اما مومن وخداباور بر عده کثیری از کفار
ومنکران حق وحقیقت است. در این جنگ  نصرت اللهی در مورد یاری مومنان وخواری وشکست کفر تحقق یافت واهل ایمان با
همه وجود نصرت وامدادهای غیبی حق تعالی را در مورد اهل ایمان لمس کردند . خداوند در آیه 26 انفال می فرمایند:
واذکروا ذً انتم قلیل مستضعفون فی الارض تخافون ان یتخطفکم الناس فاواکم وایدکم بنصره. بخاطر بیاورید هنگامی که شما
گروهی کوچک واندک وضعیف در روی زمین بودید آن چنان که می ترسید مردم شما را بربایند ولی خدا شما را پناه دادویاری
کرد.
پاسخ مثبت مهاجران وانصار وفداکاری آْنان در اطاعت امر:
وقتی خبر حرکت قریش به رسول خدا (ص) رسید، آن حضرت نظر انصار را خواستار شد، چرا که انصار با پیامبر بیعت کرده
بودند که فقط در داخل مدینه از ایشان محافظت نماید.
سعد بن معاذ به نمایندگی از انصار چنین گفت: ای رسول به هر طرفی که می خواهی حرکت کن وبا هر کسی می خواهی
ارتباط برقرار کن واز هر کس می خواهی قطع ارتباط کن، از اموال ما هر چه دوست داری بگیر وهر چه دوست داری به ما
بده، البته آنچه را از ما می ستانی به مراتب نزد ما محبوب تر از آن خواهد بود که برای ما می گذاری(عیون
الاثر،ج1،ص328)
مقداد که سخنگوی مهاجرین بود، عرض کرد: ما هر گز سخنی را که قوم موسی بدو گفتند(بروید شما وخدایتان بجنگید، ما اینجا
نشسته ایم)، به شما نخواهم گفت. ما قطعاً از جانب راست وچپ شما واز جلو وپشت سر به جنگ ودفاع خواهیم پرداخت(عیون
الاثر،ج1،ص328).
از مشکلاتی که پیامبر در مدینه ودر زمانی که  آماده مهیا کردن نیروهها برای جنگ بود بحث منافقین در مدینه بود. منافقین
صدر اسلام که قرآن به آنها نظر دارد اغلب از اشراف مدینه بودند. رئیس منافقین در زمان رسول اکرم (ص) مردی بود به نام
عبدالله بن ابی که متشخص ترین فرد مدینه قبل از آمدن رسول الله بود تا آنجا که مردم مدینه اتفاق کرده بودند که او را به
پادشاهی برگزینند تا بدین وسیله اختلافات ریشه دار بین دو قبیله اوس و خزرج برطرف گردد و در فکر تهیه تاج برای او بودند.
در چنین موقعیتی که او پادشاهی را برای خودش مسلم دیده بود؛ اسلام در مکه ظهور کرد و عده ای که از مدینه به مکه ارتباط
داشتند با رسول اکرم (ص) ملاقات نمودند و مسلمان شدند و از رسول اکرم (ص) تقاضای اعزام مبلغ به مدینه کردند و رسول
الله، مصعب بن عمیر را فرستاد و عده زیادی از مردم مدینه اسلام آوردند و بدین ترتیب زمینه هجرت رسول الله به مدینه فراهم
شد و قهرا تمام تشکیلات عبدالله بن ابی درهم کوبیده شد و لذا کینه اسلام را سخت در دل داشت.
وقتی اکثریت قریب به اتفاق مردم مدینه مسلمان شدند، این مرد چاره ای ندید جز اینکه تظاهر به اسلام کند ولی هیچگاه باطنش
تسلیم نگشته بود.ولی پیامبر اسلام توانستند با مدیریت وتدبیر خویش مانع از بروز نفاق در بین مسلمانان شدند.(5)
در مجموع می توان گفت با توجه به تعداد نیروها وتجهیزات جنگی بسیار کم مسلمانان در مقابل نیروها وتجهیزات فراوان
مشرکان رهبری پیامبر اکرم(ص) در جنگ بدر یکی از دشوارترین مدیریت ها در شرایط نامناسب بوده است.جهت شناسای
مدیریت پیامبر (ص) ضروری است ابعاد برنامه ریزی، تعین استراتژی،سازماندهی،مدیریت نیروی انسانی،کسب اطلاع وخبر
رسانی ونظارت وکنترل ،در مدیریت ورهبری رسول خدا مورد دقت وبررسی قرار گیرد.

1-    برنامه ریزی وتعیین استراتژی:
مجموعه اعمالی که بر ضد دشمن یا رقیب برای تحت تاثیر قراردادن او انجام می گیرد وهدف ازآن تضعیف اراده، تفکر وقدرت
مادی ومعنوی است جنگ روانی می باشد که به عنوان مهمترین حربه در طرح وبرنامه ریزی در غزوه بدر مورد توجه واقدام
پیامبر (ص) بود وحتی آن را محور اقدام نظامی خود علیه دشمنان قرارداده بود: زیرا آنان را در حالتی از وحشت گذاشته وبر
نفوس آنان تسلط می یافت ودر نتیجه توان مقابله ومقاومت را از آنها می گرفت آن حضرت خود در این مورد چنین فرموده است
:من با ایجاد ترس (دردل دشمن) یاری شده ام. یکی دیگر از استراتژیهای پیامبر در غزوه بدر این بود که سپاه اسلام را به
نزدیکترین آب به دشمن بردند و دستوردادند تا حوضی را ایجاد کنند وظرفها را در آن قرار دهند تا هنگام جنگ بتوانند از آب آن
بیاشامند ایشان همچنین دستور دادند تا سر دیگر چاه ها را ببندندتا دشمن درتنگنا قرار بگرد.(6)

2-سازماندهی
هدف از سازماندهی تضمین وتامین بهترین کاربرد ممکن از ابزارها وامکانات جنگی است(ایوبی1985-ج-ص275) در زمان
جنگ بدر تعدادکل نیروههای اسلام 313نفر بود که تنها 70شمشیر وچند کمان ونیزه وفقط یک اسب در اختیار داشتند واز نظر
پوشاک وتغذیه وسایر منابع مادی نیز در بدترین رایط بوده اند. پیامبر اسلام توانست با یک سازماندهی مناسب از این حداقل
موجود بهترین نتیجه ممکن را بدست آورد آن حضرت در میدان جنگ صفوف مردانش را منظم ساخت ومانند فرماندهی با کفایت
ومدبر اوامر صادر فرمودآن حضرت فرماندهی راست لشکر را به زبیر بن عوام وفرماندهی چپ لشکر را به مقداد به عمرو
وفرماندهی میانه لشکر را نیز به قیس بن صعصعه واگذارشد وفر ماندهی کل قوا را شخص پیامبر بر عهده گرفتند (خورشید
نبوت ،ترجمه الرحیق المختوم ،ص401)از آنجا که حضرت خود مایل نبود به کشتن افراد قریش دست یازد به سایبان خود
بازگشت و ضمن دعا برای پیروزی به درگاه پروردگار می گریست.(7) (8)

-3مدیریت نیروی انسانی
یکی از مهمترین اقدامات پیامبر در غزوه بدر استفاده بهینه از نیروهای اسلام با وجود کم بودن تعداد آنها درمقابل خیل
عظیم نیروهای دشمن بود باتوجه به نیاز به نیروی انسانی جهت جنگ حضرت خردسالان را برای شرکت در این جنگ
نپذیرفت وافرادی نیز از جنگ معف شدند که عبارت بودند از عبدالله بن عمر،رافع بن خدیج، براء بن عازب، ودیگران
.یکی دیگر از کارهای بسیار شایسته پیامبر در انتخاب درست افراد جهت جنگ تن به تن با دشمن بود به همین دلیل ایشان
حضرت حمزه عموی خود-حضرت علی و عبیده را جهت این نبرد اتنخاب کردند که با پیروزی مسلمانان این جنگ تن به
تن به پایان رسید.(9) بدین ترتیب در حمله اول مشرکان به سوگ سه نامور شجاعشان نشستند که این نشان از تدبیر درست
پیامبر در انتخاب درست افراد جهت نبرد بود.

4-تشویق وایجاد انگیزه برای نبرد:
 تشویق وایجاد انگیزه برای نبرد یکی از استراتژیهای پیامبر در غزوه بدر بود در این نبرد پیامبراسلام پیش مردم آمد وآنها را به
چهادبرانگیخت وفرمود سوگند به کسی که جان محمد در دست اوست امروز اگرمردی بردبارانه وثابت قدم ودقیق نبرد کند
خوشبخت است واگر به دشمن پشت نکند جای او در بهشت خواهد بود.(10)

تشویق وتحرک به نبرد – عنصری اساسی در بالا بردن روحیه معنوی وتقویت روانی برای جنگجوان است. برانگیختن روح
حماسی در جمع وایجاد انگیزه جدی در مورد واقعیتی که برای آن می جنگند واین که تا حصول نتیجه نهایی باید بکوشند –همه
مومنان را در حالت بیداری انقلابی نگه می داشت وحرکت – انگیزه روانی وعلاقه دایم را برای رویارویی با دشمن در ایشان
برمی انگیخت. پس از جنگ تن به تن که به نفع سپاه اسلام خاتمه یافت یورش همگانی شروع شد که مسلمانان با شعار احد احد
که همین شعار یکنوع انگیزه مذاعف به مسلمانها می داد وبا کمک فرشتگان ،پیاپی خسارتهای سنگینی به دشمن وارد کردند.(11)


5-ارتباطات
پیامبر در غزوه بدر برای دستیابی به اطلاعات-بیش از سایرامور جنگی در تلاش بودند، زیرا دریافت اطلاعات ومعلومات کامل
از دشمن به معنای اتخاذ وصدور حکم وفرمان صحیح برای جنگ است- در غزوه بدر پیامبردو نفر را برای کسب اطلاعات از
کاروان تجاری قریش دو نفر را برای کسب اطلاعات از مقر تمرکز نیروها،دو نفر را برای برسی تعداد نیروی دشمن ویک نفر
را برای کسب اخبار جابجایی دشمن ومیزان افزایش نیروهای آن ماموریت دادند در این غزوه پیامبر از تعداد ذبایح برای پی
بردن به تعداد نیروها استفاده کردند.

6- نظارت وکنترل
یکی از مهمترین اقدامات مدیریتی پیامبر در غزوه بدر ،بعد از خاتمه جنگ انجام گرفت وآن نظارت وکنترل بر تقسیم درست
غنایم جنگی بود. مسلمانان در جنگ بدر اموال بسیاری از دشمن به غنیمت گرفتند ولی در تقسیم آن میان ایشان اختلاف شد
گروهی که مباشر جمع آوری آن بودند مدعی بودند که آنها از آن ماست، و گروهی که به تعقیب دشمن رفته بودند می گفتند: اگر
ما دشمن را تعقیب نمی کردیم شما نمی توانستید به آسودگی این اموال را غنیمت بگیرید.
رسول خدا(ص)دستور داد همه آن غنایم را در یک جا جمع کردند و آنها را به دست یکی از انصار به نام عبد الله بن کعب سپرد
تا دستوری از جانب خدای تعالی در این باره برسد و در راه که به سوی مدینه می آمدند در یکی از منزلها به نام «سیر»آیه
انفال نازل شد و کیفیت تقسیم آن روشن گردید، و رسول خدا(ص)طبق دستور الهی آنها را تقسیم کرد.
بنابراین، وجه بارز نظام نظارتی پیامبر اکرم(ص) طراحی نظامی بود که بر اساس آن نوعی نظارت همگانی وخودجوش در
میان نیروهای اسلامی ایجاد شده بود. این نظام نظارتی که بر مبنای اعتماد کامل میان رهبر ورهروان طراحی شده بود می
توانست موجب تقویت اعتماد به نفس وباروری شخصیت افراد شود.

با توجه به عوامل مدیریتی که در بالا ذکر شد پیامبر اسلام (ص) موفق شدند در جنگ بدر که کلید فتوحات پیامبر بود وآغازی
بود برای فتوحات دیگر از قبیل غزوه خندق،خیر وغیره پیروز گرداند در این نبرد مسلمانان آموختند در صورتی که مطیع
وتسلیم دستورات خدای متعال ورسول خوبیها باشند،فتوحات یکی پس از دیگری نصیب آنها می شوند، هرچند که تعداد
نیروهایشان نسبت به حریف اندک باشد، ولی در صورت عدم اطاعت،پیروزی دور از دسترس خواهد بود که مانند آن را در
جنگ احد تجربه کردند

منابع
-تاریخ سیاسی اسلام ، سیره رسول خدا (ص) ، ص 435
-تاریخ یعقوبی ج دوم ص 45و46
-طبقات ابن اسعد ج2 ص8
-طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک (بیروت، موسسه عزالدین 1414 ه ق)
-واقدی، محمد بن عمر، مغازی، تحقیق الدکتور مارسدن جونس( بیروت ، بی نا ،1409) ج2
-عیون الاثر، ج1ص328                                                                                  
(1)-العلی، صالح احمد، دولت رسول خدا، ص212، جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه ومدینه، ص 393
(2)-ابن اسعد، الطبقات، ج2، ص 14-15 ، یعقوبی ، تاریخ طبری، ج2،ص45
(3)-سوره انفال، آیات 6-7
(4)-سوره بقره آیه217
(5)- مرتضی مطهری – آشنایی با قرآن1و2- صفحه 163
(6)- طارمی، حسن، دانشنامه جهان اسلام ، ج2، ص 481
(7)- جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، قم 1403ج2،جزء 3ص 188-190
(8)- محمد ابراهیم عرجون، محمد رسول الله ، دمشق 1405،ج3، ص319
(9)- رازی، ابوالفتوح، روض الجنان، ج5، ص48
(10)-  المغازی، ج1، سیره ابن هشام، ج، معجم البلدان ج1، تاریخ طبری، ج2
(11)- ابن هشام ج1، ص634