عنوان مقاله: اصول و ارکان مدیریت بازاریابی اسلامی
مولفین: سیدعلی واعظی و مهدی جلیلی مهربان (VaeziA1@hotmail.com)
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار (میلادی): 2016
وضعیت : تمام متن
منبع انتشار: دومین کنفرانس بین المللی مدیریت، حسابداری و اقتصاد
تهیه و تنظیم: ارسال شده توسط عضو پایگاه مقالات علمی مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com
چکیده:  نظام ارزشی اسلام، برای همه مسائل بشر، در همه دوره‌ها و اعصار راهکار دارد و در این میان، جایگاه فعالیت‌های تجاری و اقتصادی بسیار برجسته می‌نماید تا جایی که طولانی‌ترین آیه قرآن کریم (بقره 282) به بیان جزئیات یکی از مسائل اقتصادی پرداخته است. امروزه، بشر بیش از هر زمان دیگری، نیازمند یافتن راهی معنوی و حیات‌بخش است که در همه زمینه‌ها از جمله تجارت و بازاریابی، چاره‌ای اندیشیده باشد. از این جهت و در نتیجه تحولات در اقتصاد جهانی، ارائه مدل‌های بازاریابی اسلامی، بعنوان راهکار نجات بشریت، از ضروریات غیرقابل انکار است. هدف اصلی این تحقیق استخراج منابع اعتقادی و ارزشی بازاریابی اسلامی بر اساس قرآن و سنت و حرکت از مبانی و ارزش‌ها به سمت اصول و ابزارهای اسلامی با هدف طراحی الگویی از بازاریابی بر اساس مبانی اسلام و ارائه مدل مفهومی اولیه‌ای از بازاریابی و تعیین جایگاه مدیریت بازاریابی در منظر اسلام می‌باشد که برای رسیدن به آن، می‌بایست به سئوالات ذیل پاسخ دهیم: -    بازاریابی و تبلیغات چیست و شامل چه بخش‌هایی است ؟ -    مفهوم بازاریابی اسلامی و مبانی اعتقادی و اخلاقی بازاریابی از منظر اسلام چیست ؟ -    اصول و ارکان مدیریت بازارابی اسلامی چیست ؟ -    تفاوت‌های بازاریابی در فرهنگ اسلام و فرهنگ غرب چیست ؟
واژه های کلیدی: ارکان بازاریابی، بازاریابی اسلامی، تبلیغات، مدیریت بازاریابی، فرهنگ اسلام.

مقدمه
بازاریابی  تنها تبلیغ کردن و و فروش نیست و در واقع تبلیغ، قسمت ظاهری و نمایان بازاریابی است و همچون یک قطعه شناور، نیمه نمایان آن بسیار کمتر از کل آن می‌باشد[1]. در تعریفی جامع‌تر، بازاریابی گروهی از فعالیت‌های تجاری وابسته، پدیده‌ای بازرگانی، فرآیندی اقتصادی، فرآیند مبادله یا انتقال مالکیت محصولات، فرآیند تعدیل عرضه و تقاضا می‌باشد. بازاریابی گاهی اوقات به هنر فروش نیز معروف است؛ ولی فروش یکی از توابع کوچک بازاریابی به حساب می‌آید[2]. بازاریابی با ارزیابی نیازی که محصولات و خدمات به آن پاسخ می‌دهند، شروع می‌شود. به طور منطقی، شناسایی و انتخاب برخی نیازها نشانه بی‌توجهی به دیگر نیازهاست[3].
     به بیان دیگر بازاریابی یک فرآیند اجتماعی و مدیریتی است که به‌وسیله آن، افراد و گروه‌ها، نیازها و خواسته‌های خود را از طریق تولید، عرضه و مبادله کالاهای مفید و باارزش با دیگران، تأمین می‌کنند[4].
     مدیریت بازاریابی دارای ابعاد گوناگونی به شرح ذیل است :
1-    بازارگرایی: گرایش به بازار و نیازهای مشتریان
2-    بازارشناسی: شناخت بازار و گردآوری اطلاعات مربوط به اجزای تشکیل دهنده بازار مانند خریداران و فروشندگان
3-    بازاریابی: جستجو برای یافتن مناسب‌ترین بازار
4-    بازارسازی: نفوذ در بازار و شناساندن سازمان و خدمات آن
5-    بازارگردی: آشنایی با تحولات بازار پیش از دیگران مانند حضور در نمایشگاه‌ها و صحنه‌های رقابت
6-    بازارسنجی: تحلیل موقعیت بازار برای یافتن توانایی‌ها و استعدادها برای رشد و توسعه بیشتر
7-    بازارداری: حفظ مشتری و ایجاد زمینه برای بازگرداندن او
8-    بازارگرمی: تبلیغات به موقع جهت آگاه ساختن و ترغیب مشتریان با استفاده از خلاقیت‌ها، نوآوری ها و ابتکارات
9-    بازارگردانی: شامل مدیریت، برنامه‌ریزی، اجرا وکنترل بازار
یکی از متداول‌ترین ابزارهایی که مدیران بازاریابی جهت آگاه ساختن و ترغیب مشتریان برای هدایت ارتباطات ترغیب کننده خود به سوی خریداران و جوامع هدف خود از آن استفاده می‌کنند، تبلیغات  است.
ظاهراً تبلیغات هم چیزی شبیه خلاقیت و عشق و آرامش است. تقریباً همه می‌توانیم تا حد خوبی تشخیص بدهیم که چه چیزی تبلیغ است و چه چیزی نیست. اما تعریف دقیق آن ساده نیست. شاید تعریف تبلیغات را فلتچر در جمله‌ای که کتاب خود با آن آغاز می‌کند، برای ما هم نقطه‌ی شروع خوبی باشد:
     تبلیغات، یکی از شیوه‌های ارتباط با مشتریان بالقوه و بالفعل در بازاریابی است[5].
     در گذشته، تبلیغات، به عنوان تنها راه ارتباط با مشتری و ارسال پیام به او تلقی می‌شد. اما امروز دانش بازاریابی به ما آموخته است که هر محصول یا خدمت یا برند، به شکل‌های مختلف با مخاطب و مشتریان بالقوه و مشتریان بالفعل خود رابطه برقرار می‌کند.
فرض کنید که بازاریابی یا همان مارکتینگ را بعنوان یک صفحه کلید کامپیوتر در نظر بگیریم، در اینصورت این صفحه کلید از کلیدهایی شامل شناخت بازار، شناسایی مشتریان هدف، استراتژی فروش، خدمات پشتیبانی، ارتباطات کاری، قیمت گذاری محصولات و تبلیغات تشکیل شده است. تبلیغات نیز یک کلید از این صفحه کلید بوده و نقش مهمی در موفقیت شما دارد ولی برای دست یابی به بیشترین بازدهی هماهنگی کافی بین آن و سایر بخش های بازاریابی لازم است.
     مدیران بازاریابی برای تهیه برنامه تبلیغات و بازاریابی، باید 5 تصمیم عمده اتخاذ کنند که به (5M) نیز معروف است :
1)    رسالت  : اهداف بازاریابی کدام‌اند ؟
2)    پول  : چه مقدار پول می توان به این کار اختصاص داد ؟
3)    پیام  : چه پیامی فرستاده شود ؟
4)    رسانه  : از چه وسیله ارتباطی استفاده شود ؟
5)    اندازه‌گیری  : نتایج رو چگونه می توان ارزیابی کرد ؟ (کاتلر، 1389 : 610)
     دیدگاه عمومی جامعه نسبت به بازاریابی بویژه بازاریابی تجاری، همواره انتقادهایی داشته است که رویکرد بیشتر این انتقادات، بر اساس مسائل غیرحرفه‌ای و غیراخلاقی است که در حوزه فعالیت‌های بازاریابی به چشم می‌خورد. می‌توان مدیریت بازاریابی را  در قالب تجزیه و تحلیل، طرح‌ریزی، اجرا و کنترل برنامه‌های تعیین شده برای فراهم آوردن مبادلات مطلوب بازارهای مورد نظر به منظور دستیابی به هدف‌های سازمان تعریف نمود(روستا و همکاران: 1391: 7-16). در این مقاله خواهیم گفت اصولی که در تعلیمات اسلامی ذکر شده اند، چگونه می توانند در بازاریابی اجتماعی و اخلاقی مدیران ایفای نقش کنند، به ویژه مدیران بازاریابی که از حساسیتهای اخلاقی و معنوی بالایی درحرفه خود برخوردارند[6].

تاریخچه تجارت و بازاریابی در اسلام
پیش از اسلام، به سبب جنگ‏هایی که بین ایران و روم رخ داد، روابط تجاری این دو کشور که عمدتاً از طریق دریا بود، کاستی گرفت و این امر زمینة مناسبی را به‏وجود آورد تا مردم جزیرةالعرب به ویژه مکه، نقش واسطه تجاری بین دو منطقة مهم اقتصادی را عهده‏دار شوند. تجّار عرب کالاهای ایرانی را از بنادر یمن می‏خریدند و در شام می‏فروختند و کالاهای رومی را از شام می‏خریدند و در یمن می‏فروختند. آنان هر سال دو سفر تجاری داشتند؛ سفر زمستانی به سوی یمن و سفر تابستانی به سوی شام. قرآن کریم هم در آیه 1 و 2 سوره قریش به این دو سفر اشاره نموده است.
     عوامل مهمی چون تقدّس شهر مکه، به‏ویژه بعد از شکست لشکریان ابرهه، پیمان‏های تجاری بازرگانان قریش با سران کشورهای ایران، روم، یمن، حبشه و قبیله‏های سر راه کاروان‏های تجاری و وجود بازارهای موسمی در ایام حج در شهر مکه، باعث رونق تجارت اعراب به‏ویژه بازرگانان مکه شده بود.
     بسیاری از مردم مکه در تهیه سرمایه کاروان‏های تجاری شرکت می‏کردند؛ به این معنا که کاروان‏های بزرگ اختصاص به یک نفر یا یک قبیله نداشت، بلکه بیشتر مردم هر چند با گرفتن وام، سرمایه‏ای تهیه می‏کردند و در کاروان سهیم می‏شدند. در کاروانی که به سرپرستی ابوسفیان به شام رفته بود، بیشتر مردم مکه سهیم بودند، هر یک از زنان و مردان قریش که دست کم یک مثقال طلا – یک دینار - داشت، آن را جزو سرمایه کاروان قرار داده بود و بدین جهت سرمایة کاروان به پنجاه هزار دینار می‏رسید.
     تجارت و بازاریابی در اسلام دارای جایگاه ارزشمندی است تا جایی که بازرگانی در مکه تنها کار مردان نبود و زنان نیز در این امر مشارکت داشتند.حضرت خدیجه(س) از ثروتمندان قریش و از تجار بزرگ بود. وی افرادی را اجیر می‏کرد و یا به صورت قرارداد مضاربه به خدمت می‏گرفت و به بازارهای شام، عکاظ، حباشه و بازارهای دیگر می‏فرستاد. گفته‏اند که کاروان حضرت خدیجه(س) به اندازه کاروان قریش کالا حمل می‏کرد[7].
     گمان عمومی این است که در اجرای پروژه‌های بزرگ اقتصادی و امور تجاری، تنها به سرمایه‌گذاران کلان و خاص نیازمندیم، در حالی که با بازاریابی مناسب و پایبندی به اصول و ارکان بازاریابی در اسلام، اعتماد عمومی جلب خواهد شد. بدین ترتیب مشارکت همه سرمایه‌گذاران همچون نسیم بهاری، زیر بال‌های پرنده اقتصاد و شکوفایی را می‌گیرد تا در صفحه آبی آسمان، شناور شود و سرمایه‌های مردمی، بسان قطره‌های باران، غبار را از پنجره اتاق خانه‌هایمان می‌شوید و بذر امید را در اقتصاد کشور و شهرمان می‌رویاند و می‌تواند بهترین گام در شکوفایی اقتصادی باشد.

مفهوم بازاریابی اسلامی
امروزه اهمیت بازاریابی اسلامی به عنوان حوزه‌ای مستقل از بازاریابی در حال رشد است و به توسعه مفهومی بیشتری نیاز دارد. اصطلاح  بازاریابی اسلامی را می‌توان به روش‌های مختلفی بیان کرد. این اصطلاح را می‌توان به مثابه بازاریابی مبتنی بر مذهب در نظر گرفت یا آن را بازاریابی در درون بازارهای اسلامی دانست یا نوعی از بازاریابی دانست که بازارهای اسلامی را هدف قرار می‌دهد و یا از بازارهای اسلامی سرچشمه می‌گیرد (حسینی و همکاران، 1390: 121)
     فرآیند بازاریابی، مفهومی مبتنی بر خدمت‌رسانی و کسب فایده متقابل برای طرفین معامله و مجموع ذی‌نفعان دارد؛ این امر را پیامبر گرامی اسلام(ص) نیز تحسین کرده است و از دو خصلت نیز بیزاری کرده است: "خصلتان لیس فوقهما من البر شی‏ء: الایمان بالله، و النفع لعباد الله، و خصلتان لیس فوقهما من الشر شی‏ء. الشرک بالله، و الضر لعباد الله" دو خصلت است که در خوبی برتر از آنها چیزی نیست: ایمان به خدا و سود رساندن به بندگان خدا و دو خصلت است که برتر از آنها در بدی چیزی نیست: شرک به خدا و زیان رساندن به بندگان خدا (نهج الفصاحه، 1447)
     بازاریابی اسلامی به عنوان رشته‌ای جدید، نتیجه تحولاتی در اقتصاد جهانی است، جایی که دیدگاه اسلامی تجارت بطور فزاینده در حرکت است . اخلاق یکی از پایه‌های اساسی و بنیادین اسلام و یکی از منابع اصلی اقتدار یک ملت است. بازاریابی اسلامی، بازاریابی آمیخته با اصول اخلاقی است. از دیدگاه علامه طباطبایی، اسلام روش جاری و قوانین موضوعه خود را بر اساس اخلاق بنیان می‌کند و با تاکید و اصرار فراوان، مردم را با اخلاق پاک بار می‌آورد، زیرا قوانین عملی در گرو و بر عهده اخلاق است (حیدری کاشانی، 1377 : 34). طبق نظریات دکتر شیهاب، بازاریابی از دید قرآن، کاملا قانونی و مدون است. او معتقد است قانون‌‎مندی بازاریابی از دید قرآن شگفت انگیز است؛ چرا که در دستورالعمل هایی بدون ابهام به آزادی‌ها و محدودیت‌های موجود در چرخه بازاریابی اشاره کرده و بر اهمیت توزیع عادلانه ثروت[8] در جامعه، کاملا تاکید کرده است. افزون بر اینها، در سیره رسول گرامی اسلام(ص) و معصومین(ع) می‌توان به وضوع آثار نگاه ایشان بر تجارت را یافت، بطوری که تجارت و شکوفایی اقتصادی را موجب سربلندی و عزت جامعه اسلامی می‌دانستند. امام صادق(ع) در این باره به یکی از یارانش فرمود:
     "احفظ عزتک" عزت و سربلندی خویش را پاس بدار. وی پرسید: فدایت شوم، عزتم چیست؟ فرمود: سحرگاهان به بازار رفتنت (طوسی، 1406، ص4).

ارکان مدیریت بازاریابی از منظر اسلام
منابع اسلامی، تاکید دارند که رفتار اقتصادی انسان باید در چارچوب هنجارها و ارزش‌های اخلاقی و الگوهای رفتاری تعریف شود. این تعالیم از منابعی همچون کتاب مقدس اسلام(قرآن)، سنت و احادیث و رهنمودهای پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) نشئت می‌گیرد. ارکان مدیریت بازاریابی در اسلام متاثر از اصول ذیل هستند :
أ‌)    عدالت: در اینجا مقصود عدالت اجتماعی است، یعنی اعطای حق به صاحبان آن. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌‌دهد و از فحشا و منکر و ستم، نهی می‌کند. خداوند به شما اندرز می‌دهد، شاید متذکر شوید . در حدیث آداب تجارت نیز به رعایت این اصل در فعالیت‏های اقتصادی تصریح شده است. امام باقر(ع) فرمودند: تاجر فاجر است مگر آنکه حق را بدهد و حق را بستاند.
ب‌)    رضایت و آزادی اختیار: این شرط بنای همه قراردادها است. قرآن کریم به این ضابطه تصریح کرده است: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به باطل(و از طرق نامشروع) نخورید، مگر اینکه تجارتی با رضایت شما انجام گیرد .
ت‌)    علم به معامله: دو طرف معامله باید از ویژگی‌های مورد معامله و قرارداد به طور کامل آگاه باشند و مقدار، جنس، اوصاف و قیمت آن را بدانند[9] ، در غیر اینصورت معامله باطل یا متزلزل می‌شود. لذا دو طرف معامله باید اطلاع‌رسانی دقیق و صحیح به یکدیگر انجام دهند.
ث‌)    وفای به عهد: وجوب وفای به عهد و عقد و شرط‌های ضمن عقد لازم است. خداوند در آیات متعددی به وفای به عهد و عقد امر کرده است و وفای به عهد را جزو کارهای نیک و در ردیف به پا داشتن نماز و پرداختن زکات ذکر می‌نماید . همچنین اگر هر یک از دو طرف عقد، ضمن قرارداد، شرطی علیه خود در نظر بگیرند، باید به آن پایبند بمانند. مسلمانان باید به شرط‌های خود وفا کنند، مگر شرطی که مخالف کتاب خداوند عزوجل باشد، که در این صورت(شرط قرار دادن آن) جایز نیست[10].
ج‌)    صداقت: یکی از صفت‌هایی که در قرآن کریم تاکید زیادی بر آن شده است، صداقت در گفتار و کردار است. در معاملات و قراردادها، صداقت و دوری از دروغ و نیرنگ و خیانت، اهمیت زیادی دارد. از این رو حضرت امیرالمومنین علی(ع) به تجار و بازاریان سفارش می‌کرد که از دروغ گفتن دوری نمایند[11].
ح‌)    قاعده نفی ضرر: بر اساس این قاعده، اسلام احکامی را که به مکلف زیان رسانده یا به زیان انجامد، تشریع نمی‌کند و از فراخواندن مردم به کارهایی که سبب زیان دیگران می‌شود، دوری می‌جوید[12].
خ‌)    قاعده اتلاف: بر اساس این قاعده عقلایی که مورد تایید شرع اسلام نیز قرار گرفته است، هر کس مال دیگری را تلف کند، ضامن است و فرقی ندارد که تلف به عمد یا غیرعمد و از روی علم یا جهل باشد و نیز فرقی ندارد که مباشر در تلف کردن باشد یا سبب آن[13].
د‌)    حرمت احتکار: احتکار مایحتاج مردم برای افزایش قیمت آن و دستیابی به سود بیشتر، حرام است و دولت وظیفه دارد از احتکار جلوگیری کرده و محتکرین را وادار نماید که کالای خود را به قیمت بازار عرضه کنند. امام باقر(ع) از قول رسول خدا(ص) فرموده‌اند: هرکس طعامی را بخرد و چهل روز آن را به انتظار افزایش قیمت در بازار مسلمین نگه دارد، سپس آن را بفروشد و ثمن آن را صدقه دهد، گناه او را نمی‌پوشاند[14].
ذ‌)    حرمت ربا: از دیدگاه اسلام، بهره همان رب است که در آیات و روایات به شدت تحریم شده است. قرآن کریم در آیات متعدد به تحریم ربا و آثار سوء آن پرداخته است(سوره بقره: آیه175)[15]. ربا به دلیل از بین رفتن روحیه تعاون و احسان و افزایش آز، طمع و دشمنی و نیز کاهش تولید و ترک تجارت، نهی شده است.
ر‌)    حرمت کم‌فروشی: در قرآن کریم، در آیات متعددی از کم فروشی نهی و به دقت در کیل و وزن امر شده است: وای بر کم فروشان! آنان که وقتی برای خود پیمانه می‌‎کنند، حق خود را بطور کامل می‌گیرند، اما هنگامی که می‌خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می‌گذارند .
ز‌)    رعایت مصالح نظام: در نظام اقتصادی اگر کاری موجب تضعیف امنیت یا عدالت یا رشد و توسعه اقتصادی شود، فساد در زمین بر آن صدق می‌کند. هرکاری که در راستای اهداف نظام‌های اسلامی باشد، مصلحت و گرنه مفسده است. حضرت علی(ع) به تجار فرمودند: "در زمین فساد نکنید". یعنی کاری نکنید که با مصالح جامعه مسلمین و نظام اسلامی منافات داشته باشد[16].

تفاوت‌های بازاریابی در فرهنگ اسلام و فرهنگ غرب
نوع نگاه به مقوله‌های اساسی هستی مانند رابطه خدای متعال با جهان و انسان، خود انسان و جامعه، در رفتارهای اقتصادی انسان و در پذیرش نوع نظام اقتصادی اثر جدی دارد. بازار در اقتصاد کلاسیک، نهادی برای به ثمر رساندن معاملات است که کارایی آن مشروط به رقابتی بودن است و هرچه رقابت در یک بازار زیادتر باشد، کاراتر و بازار ایده‌آل نزدیک‌تر است. اساسی‌ترین مبنای اعتقادی نظام سرمایه‌داری، دئیسم  است. پرویز بابایی در کتاب فرهنگ اصطلاحات فلسفه در تعریف دئیسم چنین می نویسد: "خداگرایی طبیعی، خداگرای عقلانی، عقیده به این که خدا جهان را آفریده و آن را به عمل قوانین آن واگذاشته است و در خیر و شر امور آن دخالتی ندارد. نمایندگان بارز این نظریه، ولتر و روسو بودند." این نظام در پی حداکثر سازی منابع مادی شخصی خود است. در نظام سرمایه‌داری، اراده و خواست بشر، ارزش اصلی، بلکه منبع ارزش‌گذاری شمرده شده و تمام ارزش‎های دینی ناسازگار با خواسته‎های انسان، ضدارزش تلقی شدند[17].
     اما اصول تجارت و بازاریابی در اسلام به عنوان بخشی از نظام اقتصادی این دین، برگرفته از اصول حاکم بر اقتصاد آن است. بر این اساس، تجارت و بازاریابی در اسلام در سطح کلان و کلی باید در راستای رعایت احکام و ارزش‌های اسلامی و احترام به حقوق افراد و رعایت عدالت و مساوات و پرهیز از استثمار و رکود و حداکثر استفاده از عوامل انسانی و منابع طبیعی انجام گیرد. در ادامه بخشی از تفاوت‌های بازاریابی در نظام ارزشی اسلام و نظام غرب، مورد توجه قرار می‌گیرد:

اخلاق بازاریابی اسلامی که بر پایه اصول عدالت و مساوات است، با اصول اخلاق سکولار در بسیاری از جهات تفاوت دارد. نخست آنکه اخلاق اسلامی بر پایه آیات قرآنی است و هیچ ابهامی برای تفسیر مجریان بازاریابی به منظور دستیابی به خوساته‌ها و امیال شخصی به جا نمی‌گذارد. دوم آنکه تفاوت‌های عمده‌ای در بعد متعالی و مطلق آن وجود دارد و سومین ویژگی آنکه دیدگاه اسلام بر منافع کل جامعه تاکید دارد تا بر خواسته‌های خودخواهانه سازمان‌ها .

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
همان طور که در مقاله پیش رو اشاره شد، دین اسلام به عنوان آخرین و کامل‌ترین دین الهی، برای همه مسائل و مشکلات انسان‌ها راهکار ارائه می‌نماید(اعراف، 158). مطالعه قوانین بازاریابی و تجارت در اسلام بخوبی بیان می‌کند که اسلام هدف اصلی خود را تنها بالا بردن سطح زندگی مالی مردم قرار نداده است و به همراه این منظور و بالاتر از آن، تکامل روحی و فضائل اخلاقی مد نظر بوده است، اما تاکید می‌کند که تامین نیازهای معنوی به طور مستقیم یا غیرمستقیم، به تامین نیازهای مادی وابسته است(حج، 22).

در واقع در بازاریابی از دیدگاه اسلام، تامین نیاز با در نظر گرفتن مصالح فرد و جامعه، برای دستیابی به رفاه و آسایش مطلوب و در جهت وصول به کمال انسانی تعریف می‌شود. لذا تامین نیاز باید بر اساس اصولی از جمله رعایت احکام و ارزش‌های اسلامی، فرآیند تولید کالا و بهره‌برداری بهینه از منابع، نفی آزادی‌های بی‌حدوحصر، ایجاد عدالت اجتماعی و تامین رفاه برای همه انسان‌ها، توجه به ارزش وجودی انسان به عنوان اشرف مخلوقات، خدمت و کمک به همنوع، رعایت عدالت و حقوق طرفین معامله و تعیین سود متعارف و عادلانه، رعایت اصول اخلاقی همچون راستگویی و صداقت، منع واسطه‌های غیرضروری، ایجاد یک سیستم اطلاعاتی مناسب جهت شفافیت بازار، برنامه‌ریزی مناسب جهت تامین نیازها و عرضه خدمات، توجه به ساختار سازمانی و انتخاب نیروی انسانی متناسب، ایجاد سیستم کنترل و نظارت، و در نهایت تقوای الهی و ایمان به روز حساب انجام شود.
ارکان مدیریت بازاریابی اسلامی شامل مجموعه‌ای از الگوهای رفتاری است که به منظور هدف نهایی انسان(قرب الهی) به صورت هماهنگ سامان یافته است و جوهره همه فعالیت‌های بازاریابی اسلامی، رسیدن به کمال نهایی انسان است. در حقیقت، به دلیل اینکه هدف نهایی قرب الهی است، لاجرم وسایل دستیابی به هدف نیز در چارچوب‌های مبتنی بر ارزش‌های الهی، محدود می‌شود که تدقیق آن‌ها، از چالش‌های پیش روی محققان و پژوهشگران است.

تقدیر و تشکر
از جناب آقای دکتر روح‌الله تولایی، عضو محترم هیئت علمی دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه شهید بهشتی تهران که به مصداق آیه کریمه "لکل شیء زکات، و زکات العلم نشره" ، سخاوت‌مندانه آموخته‌های خویش را در اختیار علاقه‌مندان به علم و دانش قرار می‌دهند.

مراجع
 [1] فیلیپ کاتلر و گری آرمسترانگ، اصول بازاریابی، ترجمه‌ی بهمن فروزنده، انتشارات آموخته 1391 چاپ شانزدهم
[2] Kotler, Philip & Keller, L. Kevin (2012) Marketing Management 14e. Pearson Education Limited 2012
[3] فیلیپ کاتلر و فرناندو تریاس دبس. بازاریابی خلاق. ترجمه‌ی
امید آبدار. انتشارات آموخته، 1392چاپ اول. اصفهان
[4] کاتلر، فیلیپ. مدیریت بازاریابی. ترجمه‌ی بهمن فروزنده، ص 3، نشر آموخته، چاپ سوم، اصفهان، ، 1385
[5] Advertising: A Very Short Introduction 1st Edition
By Winston Fletcher (Author)
[6] مقاله ملاحظات رفتاری بازاریابی از دیدگاه اسلام، محمود جعفری. ماهنامه تدبیر، سال نوزدهم، شماره198
[7] ربا پیشینه تاریخی ربا، ربا در قرآن و سنت، انواع ربا و فرار از ربا
[8] مقاله درآمدی بر مبانی بازاریابی در اسلام: اندیشه مدیریت راهبردی، سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان1390، شماره پیاپی10، صص 221-273 . میراحمد امیرشاهی
[9] تحریر الوسیله امام خمینی(ره)، جلد1، 473 و 474
[10] الشیخ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج18، باب6 من ابواب الخیار، صفحه16
[11] الشیخ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج17، باب2 من ابواب آداب التجاره، صفحه283
[12] السید محمدکاظم المصطفوی، القواعد، صفحه243
[13] همان، ص 23-20، المکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ج2، ص193
[14] الشیخ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج17، باب2 من ابواب آداب التجاره، صفحه229
[15] آربلاستر، 1377: 140 و لال‌اند، 1375: ذیل واژه Humanism
[16] قرآن کریم
[17] اصول و مبانی بازاریابی در اسلام، حمید تابلی1393